Fréttatíminn - 23.05.2014, Síða 22

M
yndlýsingar á prentuðum texta
eru í raun ekki svo algengar
fyrr en á seinni hluta 19du aldar.
Gutenberg gjörbreytti útbreiðslu
á prentuðu efni með því að nota
lausaletur og svo sannarlega voru margar bækur
myndskreyttar allar aldir fyrir og eftir en það var
engu að síður ekki algengt vegna þess hvað mynd-
mótagerð var tímafrek og þar með dýr. Vélvæðing
prentlistar á 19du öld breytti miklu og fljótlega
verða til hraðvirkari aðferðir við myndmótagerð.
Í kringum aldamótin 1900 fer að vora í íslenskri
myndlist og myndlýsingar á íslensku prentefni
verða algengari. Uppúr miðri 19du öld hófu fræði-
menn að safna þjóðsögum af vörum alþýðu, inn-
blásnir af rómantísku stefnunni sem var ríkjandi á
19du öld og langt fram eftir þeirri 20stu. Róman-
tíska stefnan var rekin áfram af lýðveldissinnum.
Hún leitaði m.a. að hinu sérstaka við þjóðirnar.
Fyrirmyndina að söfnun þjóðsagna má rekja til
Grimmsbræðra sem söfnuðu munnmælasögum
snemma á 19du öld.
Nánast allir vormenn íslenskra myndlista voru
helteknir af rómantíkinni. Nokkrir voru innblásnir
af íslenskum þjóðsögum sem Jón Árnason og
reyndar fleiri söfnuðu saman. Árið 1862 og 1864
koma út í Leipzig Íslenskar þjóðsögur og ævintýri
í tveim bindum. Þær voru ekki myndskreyttar en
í enskri þýðingu Eiríks Magnússonar „Icelandic
Legends“ frá árinu 1866 eru þær myndskreyttar
nokkrar af Johann Babtist Zwecker þeim sem fyrst
myndgerði íslensku fjallkonuna. Þeir Íslendingar
sem fyrstir sækja innblástur fyrir myndlýsingar í
þjóðsögurnar eru Guðmundur Thorsteinsson betur
þekktur sem Muggur, Tryggvi Magnússon og Ás-
grímur Jónsson.
Muggur er svolítið sérstakur. Hann var alinn
upp á Bíldudal sem Bíldudalsprinsinn því faðir
hans, Pétur Jens Thorsteinsson var auðugur maður
á þeirra tíma mælikvarða og kallaður Bíldudals-
kóngurinn. Heima hjá Muggi var kona sem hafði
þann eina starfa að segja börnunum sögur og
ævintýri. Hún hét Þórunn Jónsdóttir kölluð Dauja
og bjó á bakarísloftinu. Fyrstu myndirnar sem
Muggur teiknaði voru tengdar sögunum sem hún
sagði, þjóðsögum og ævintýrum en hann hlustaði
hugfanginn á hana. Sögur af riddurum, tröllum
og huldufólki. Seinna átti hann eftir að búa til
myndir við ævintýrin, þar á meðal Búkollu, Gissur
á Botnum og Sálina hans Jóns míns. Muggur nam
við Konunglega Listaakademíið í Kaupmannahöfn.
Verk hans einkennast af draumlyndi og leikandi
tilraunum fremur en ögun og alvarlegri listsköpun.
Muggur dó ungur aðeins 33 ára gamall.
Ævintýrin voru honum alla tíð mjög hugleikin og
kannski má segja að ævi hans hafi verið ævintýri
útaf fyrir sig þar sem Muggur var prinsinn. Það má
segja að Muggur hafi verið í beinu sambandi við
munnmælin. Þjóðsögur og ævintýri höfðu mikið
uppeldisgildi ekki bara eftir að þær voru prent-
aðar heldur auðvitað meðan munnmælin lifðu. Þær
höfðu miklu meira uppeldisgildi en margar nútíma
barnabókmenntir. Austurríski sálfræðingurinn
Bruno Bettelheim benti á þetta og varaði jafn-
Rekstrarvörur
- vinna með þér
Réttarhálsi 2 • 110 Reykjavík
Sími: 520 6666 • Fax: 520 6665
sala@rv.is • www.rv.is
Háþrýstidælur, ryk- og vatnssugur
- á sumartilboði
C130.1-6 X-tra
háþrýstidæla
Fyrir þá sem vilja góða
háþrýstidælu.
Vnr. 128470251
Poseidon 3-40
háþrýstidæla
Afkastamikil 3ja fasa
háþrýstidæla.
Þrýstingur 170 bör.
Vatnsmagn allt að
830 l/klst
Vnr. 301002221
E140.3-9 X-tra
háþrýstidæla
Öflug dæla fyrir þá
kröfuhörðu. Á húsið,
bílinn og stéttina.
Vnr. 128470505
P150.2-10 X-tra
háþrýstidæla
Þessi er kraftmikil og
hentar fyrir minni
fyrirtæki, bændur, stóra
bíla, vinnuvélar o.fl.
Vnr. 128470132
Attix 30-01
Öflug ryk- og
vatnssuga sem
hentar vel í
erfið verkefni.
Vnr. 02003405
Buddy 15
Lítil og nett
ryk- og
vatnssuga
Vnr. 302002316
Tilboð frá
11.988 kr.
Taktu hár úr hala mínum
– Búkolla snýr aftur
Nú í vor kom út ný
útgáfa af þjóðsögum
Jóns Árnasonar,
úrval sagna gefið út
af Útgáfufélaginu
Heimi. Bókin er fal-
legur gripur, ekki
bara vegna vandaðs
frágangs og
skemmtilegra sagna
heldur gefa nýjar
myndir Freydísar
Kristjánsdóttur
henni líka mikið
gildi. Freydís byggir
á hefð vormanna ís-
lenskrar myndlistar
í myndum sínum. Af
þessu tilefni skrifaði
Goddur hugleiðingu
um íslenskar
þjóðsögur og
hvernig allir helstu
íslenskir teiknarar
hafa gert þeim skil.
framt við því að breyta hugsunarlaust gömlum barnasögum. Hann
hefur gagnrýnt ævintýri sjötta og sjöunda áratuganna fyrir að vera
innihaldslítil, áróðurskennd og fyrir að sniðganga sálarlíf og geðræn
lögmál barnsins. Hann leiddi í ljós með rannsóknum sínum að gömul
barnaævintýri byggja á djúpstæðum goðsögulegum og sálfræðilegum
lögmálum og að þau byggjast ekki á tilviljun eða sjálfhverfu höfundar
heldur markvissri skipan. Börn hafa mjög auðugt ímyndunarafl, þar
sem ótti og martraðamyndir skapa mikinn sess. Ævintýrin sýna þeim
að það er hægt að finna leið út úr hinum skelfilegustu hættum. Bruno
leit á ævintýrin sem eins konar stafrófskver þar sem börnin læra að
skilja sínar eigin en enn ómeðvitaðar hugmyndir, ekki í orðum heldur
myndum – Hin farsælu málalok í ævintýri skipta höfuðmáli. Þau gefa
barninu von og trú á framtíðina. Ef minning er geymd í óskrifuðum
orðum gleymist hún fljótt en ef hún er geymd sem mynd gleymist hún
aldrei. Öll verðum við fyrir þeirri reynslu að upplifa ótta og lítil börn
finna fyrir því í ríkum mæli. Ævintýrin skýra barninu frá því að það sé
til leið undan þessum ótta. Því skipta ævintýrin börnin miklu máli –
og þá þær skelfingar og þá mannvonsku sem í þeim má finna. Hið illa
í sögunum, hinir skelfilegu viðburðir draga mjög skýrt fram boðskap
sögunnar. Hin skýra greining á góðu og illu sem einkennir ævintýrin
gerir barninu mjög auðvelt fyrir um að velja hverjum það vildi líkjast.
Hin geysivinsæla saga af Búkollu er ágætis dæmi um þetta. Karls-
son er einbirni og í sögunni er sagt hreint út að foreldrunum þyki
ekkert vænt um hann. Svo virðist sem þeim þyki eiginlega vænna
um Búkollu kannski vegna þess að hún var búbót sem þau sáu ekki í
syninum. Í einmanaleik sínum virðist Karlsson vera í miklu og góðu
sambandi við Búkollu. Þegar Búkolla týnist verða pabbi og mamma
Karlssonar æði stygg í skapi, skipa honum að fara að leita að Búkollu
og hann megi ekki koma heim eða fyrir þeirra augu fyrr en Búkolla
sé fundin. Hann fær reyndar nesti og nýja skó. Aleinn með þetta mikla
verkefni á herðunum kallar hann á Búkollu sem svarar honum eins og
náinn vinur fyrst í fjarska. Hann færist nær og nær og finnur hana að
lokum á hamri undir fótum sér. Hann klifrar niður hamarinn og finnur
Búkollu í helli.
Guðmundur Oddur
Magnússon – Goddur –
prófessor við hönnunar-
og arkitektúrdeild
Listaháskóla Íslands
Freydís Kristjánsdóttir
(2014): Hvað eigum við nú að
gera, Búkolla mín?
Framhald á næstu opnu.
22 íslenskar þjóðsögur Helgin 23.-25. maí 2014