Milli mála - 01.01.2013, Page 182
182
endurreisnar en á miðöldum var það nýstárlegt uppátæki á síðari
hluta 16. aldar að setjast niður og lýsa því yfir að nú ætli höfundur
að skrifa bók um sjálfan sig. Það stangaðist ekki hvað síst á við það
lítillæti sem kristnin bauð börnum sínum að sýna. Hugmyndir um
einstaklinginn og frelsi hans tóku umtalsverðum breytingum á
þessum tíma. Sumar trúarhreyfingar, s.s. jansenistar, sem kenndir
eru við Cornelius Jansen, höfund Augustinus (1640), gerðu þó lítið úr
mannlegu eðli en því meira úr Guði (Delumeau 1984: 334–358).
Blaise Pascal, sem var undir áhrifum jansenismans, kunni ekki að
meta Montaigne af þessum ástæðum þótt áhrifa Montaignes gæti
einnig í skrifum hans (Boase 1970: 359–375). Þrátt fyrir mikla
auðmýkt í ávarpi sínu til lesandans þar sem Montaigne gerir lítið úr
verki sínu var hann meðvitaður um frumleika þess (Schreech 1983:
6–8). Verkefni hans var vissulega óvenjulegt; hann vildi draga upp
mynd af sér en ekki til þess að fjalla um líf sitt, afrek og ævihlaup
heldur í þeim tilgangi að kynnast sjálfum sér betur. Til þess finnur
hann upp nýja bókmenntagerð, l’essai, orð sem er nú notað fyrir ess-
eyjuna eða ritgerð. Franska orðið essai er dregið af latneska orðinu
exagium ‘vog’ og á tímum Montaignes var merking þess ‘þraut’,
‘próf’, ‘prófraun’,‘tilraun’, en það gat einnig þýtt ‘að beita einhverju
til þess að ganga úr skugga um kosti þess’ (Glaudes og Louette 2011:
54–55).11 Þannig gat essai verið vel heppnuð og borið árangur eða
– og það á t.a.m. við um esseyjur Montaignes – birst sem hik og
hægagangur. Esseyjurnar eru tilraunir af ýmsum toga og í þeim
reynir höfundurinn sjálfan sig, líkama og sál, skynsemi, dómgreind
og tilfinningar með því að takast á við ólíkustu viðfangsefni. Leið
hans að viðfangsefninu fólst í því að horfa á heiminn, nær og fjær, og
mynda sér skoðun á því sem þar bar fyrir augu. Hann rýnir í spegil
og sér andlit sitt eldast. Hann fjallar um dauðann, uppeldi barna,
ketti, hrukkur, sjúkdóma, elli, einsemd, iðrun, sorg, hégóma,
reynslu, óstöðugleika athafna okkar, vináttuna, smáatriði úr daglega
lífinu, um margar leiðir að sama marki, Nýja heiminn, landafundina
og ýmis önnur málefni sem eru honum hugleikin. Esseyjurnar eru
þannig tilraunir Montaignes til að komast nær sjálfum sér með því
11 Sjá einnig orðabækurnar Dictionnaire de l’Académie Française, 1. útgáfa (1694), og Dictionnaire du
Moyen Français sem nær yfir tungumálið frá 1330–1500. Þær eru aðgengilegar á rafrænu formi á
heimasíðu Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales, http://www.cnrtl.fr/.
SJÁLFSMYND OG VILLIMENN NÝJA HEIMSINS