Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.10.2013, Page 12

eigin athugasemdir eða annarra sem þekktu
til viðkomandi og þær voru ekki endilega allt-
af fagrar.
Manntalið var tekið því þjóðin átti afar
bágt, svo bágt að embættismenn kvörtuðu til
yfirvaldsins yfir ástandinu sem varð til þess
að þeim Árna og Páli var falið að rannsaka
hvernig landsmenn hefðu það. Í kjölfarið áttu
þeir að koma með tillögur að því hvort og
hvernig mætti bæta hag landsmanna en síðari
hluta 17. aldar höfðu Íslendingar upplifað nær
eintóma neyð og eymd. Allt hjálpaðist þar til,
veðurfar, hafís, eldgos, illa heyjaðist og fisk-
aðist. Hungursneyð, barnadauði og eymd
gerðu lífið oft óbærilegt. Manntalið gerir
þessa fortíð aðeins raunverulegri.
UNESCO gerir þær kröfur að skjöl sem
samþykkt eru á skrá yfir „Minni heimsins“
séu varðveitt við bestu mögulegar aðstæður
sem í boði eru hverju sinni. Í samræmi við
þetta ákvæði hefur Þjóðskjalasafn Íslands lát-
ið sérhanna og útbúa nýjar umbúðir fyrir
hverja skýrslu manntalsins fyrir sig. Umbúðir
sem tryggja sem öruggasta langtíma-
varðveislu frumgagnanna. Til að tryggja ör-
yggi skjalanna enn frekar eru þau varðveitt í
öryggisgeymslu safnsins. Aðgangur að
geymslunni er takmarkaður, aðeins fáeinir
starfsmenn hafa þar aðgang og öll umferð um
hana er skráð.
Þau skjöl sem Árni Magnússon og Páll
Vídalín fengu í hendur sýndu að hér á landi
bjó fólk sem hafði öðru fremur búið við
hungur, fátækt, barnsmissi og veikindi.
Í Fitjaannál þremur árum áður en
manntalið er tekið er því lýst hvernig stór
hluti þjóðarinnar hafði soltið til bana, sér-
staklega fyrir norðan. „Fundust hræ
þeirra bæja á milli í seljum og úthreysum,
þá uppleysti.“ Fólk reyndi að borða allt
sem tönn á festi og dóu margir af því óæti
sem þeir lögðu sér til munns en það var
allt frá steiktum skóbótum upp í hunda og
hrafna.
Matar- og pappírsskortur
Á því ári sem manntalið var tekið höfðu
frosthörkur verið langt umfram venju og á
Skutulsfjarðareyri var sulturinn svo mikill
að kaupmannsbúðin var brotin upp að
gengnum dómi á Súðavíkurþingi. Sýslu-
manninnum var gert að brjóta upp kaup-
mannsbúðirnar á Skutulsfjarðareyri og
„úttaka þar mjöl og aðra lífsnæring al-
múganum til bjargar og lífsviðhalds, hvað
hann og gerði.“
Það þarf því ekki að koma á óvart að
það var lítið til af pappír og eru síður
manntalsins því þéttskrifaðar og papp-
írsplássið vel nýtt.
Að snæða krumma
var neyðarúrræði.
Morgunblaðið/ÞÖK
Á
rið 1703 átti sér stað merkur at-
burður á Íslandi. Í fyrsta sinn í
heimssögunni voru allir þegnar
heils lands taldir, nöfn þeirra
fest á blað ásamt aldri og þjóð-
félagsstöðu. Þeir sem sáu um þetta viðamikla
verk voru þeir Árni Magnússon prófessor og
Páll Vídalín varalögmaður.
Þetta varð hið ótrúlegasta verk og í sumar
sem leið veitti umheimurinn manntalinu eina
glæsilegustu viðurkenningu sem hægt er að fá
fyrir merkar minjar þjóðar með því að færa
það á skrá UNESCO yfir „Minni heimsins“. Á
þeim lista eru skjöl sem þykja hafa gildi fyrir
sameiginlegan menningararf jarðarbúa. Í til-
efni Norræna skjaladagsins gefst fólki kostur
á að skoða manntalið í Þjóðskjalasafninu
sjálfu við Laugaveg en sýning á því verður
opnuð 9. nóvember næstkomandi.
Það er undarleg tilfinning að blaða í mann-
talinu á Þjóðskjalasafninu. Hreppstjórar
landsins ferðuðust um allar trissur til að hitta
fólkið sitt en sumir sátu þó heima í hlýjunni
og stefndu sveitungum sínum heim til sín í
staðinn. Hver einasti Íslendingur mátti segja
hvað hann hét, hvað hann væri gamall, hver
staða hans væri í þjóðfélaginu og margir upp-
lýstu í leiðinni hvernig þeim heilsaðist. Sumir
þekktu að vísu ekki aldur sinn, meira en 300
manns. Stundum létu sýslumenn fylgja með
SÝNING Á MANNTALINU Í NÁND
Örlög
Íslendinga
árið 1703
Í MANNTALINU 1703 LEYNAST UPPLÝSINGAR UM ÞJÓÐ SEM HAFÐI
BÚIÐ VIÐ HUNGUR OG FÁTÆKT, VAR SLITIN OG TÆTT. HIN STÓRMERKU
BLÖÐ SEM GEYMA NÖFN OG ALDUR LANDSMANNA ÁRIÐ 1703
VERÐA BRÁTT TIL SÝNIS ALMENNINGI Í ÞJÓÐSKJALASAFNI ÍSLANDS.
Júlía Margrét Alexandersdóttir julia@mbl.is
„ Fólksregistur yfir alla Snæfellsnesssýslu, anno 1703.“ Á þessari sérlega fallegu síðu má sjá
skráningu á íbúum bæjanna Hólmlátur, Árnahús, Emjuberg, Laxárdalur og Borgir í Skógarstrand-
arhrepp. Á Hólmláti býr sjálfur hreppstjórinn og smiðurinn Þorsteinn Sigurðsson ásamt konu og
þremur uppkomnum börnum og vinnukonu. Á Laxárdal býr 33 ára gömul ekkja, Ingveldur Ill-
ugadóttir, sem „styrkist af sveit ásamt þremur börnum. Sjá má af aldri þeirra að fyrsta barnið sitt
hefur hún eignast 13 ára. Með henni er húsmaður, 32 ára, „þó fjelítill.“
Breiðholtið var ekki eins fjölmennt og það er nú. Á bæn-
um Breiðholti bjuggu Þórólfur Höskuldsson sem þá var
fimmtugur og kona hans Ásta Jónsdóttir 34 ára. Þau áttu
tvö börn, Jón, 9 ára, og Höskuld Þórálfsson, 6 ára.
Íbúar á ýmsum svæðum sem tilheyra Reykjavík í dag, svo
sem á hjáleigunni Ánanausti og Arnarhóli. Á Arnarhóli
voru auk ábúenda fjórir niðursetningar.
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.10. 2013
Þrátt fyrir að yfir 90 pró-
sent Íslendinga hafi starfað
við sveitastörf, sem bænd-
ur eða vinnufólk, er ýmsa
aðra starfstitla að finna í
manntalinu en þeim störf-
um sinntu viðkomandi þá
nær alltaf með búskapnum
en höfðu það ekki að að-
alstarfi. Hér eru nokkur
starfsheiti fólksins í landinu
árið 1703 og fjöldi þeirra
sem sinntu starfinu sam-
kvæmt því sem skráð er í
manntalinu:
 670 hreppstjórar
 245 prestar
 142 þjónustustúlkur
 112 smalar
 108 smiðir
 76 hestasveinar
 71 þjónustumenn
 43 lögréttumenn
 32 vikapiltar
 30 vikastúlkur
 38 barnfóstrur
 13 smalastúlkur
 7 böðlar
 6 fálkafangarar
Þjónustu-
stúlkur
og böðlar