Morgunblaðið - 21.12.2013, Blaðsíða 22

22 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. DESEMBER 2013
BAKSVIÐ
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Hundrað ár eru liðin frá því kross-
gátan, eitt vinsælasta efni blaða um
allan heim, birtist fyrst í þeirri mynd
sem við þekkjum hana. Það var í
bandaríska blaðinu The New York
World 21. desember árið 1913. Höf-
undurinn var blaðamaðurinn Arthur
Wynne. Var krossgátan ólík þeim
sem nú tíðkast að því leyti að hún
var tígullaga og hafði enga skyggða
reiti.
Arthur Wynne var innflytjandi frá
Bretlandi og var fyrirmynd hans
orðaferningar sem voru vinsælir í
Bretlandi á Viktoríutímanum.
Krossgátan vakti strax mikla lukku
meðal lesenda og ekki leið á löngu
þar til keppinautarnir áttuðu sig á
aðdráttarafli þessa orðaleiks og hófu
að birta sínar eigin krossgátur. Eig-
inleg sigurför krossgátunnar hófst
um áratug síðar þegar krossgátubók
hafði verið gefin út vestanhafs. Varð
nokkurs konar krossgátuæði í land-
inu og í kjölfarið vaknaði áhugi á
krossgátum í öðrum löndum, ekki
síst í Evrópu.
Byrjaði á Íslandi 1925
Hér á landi varð Dagblaðið fyrst
til að birta krossgátu. Það var 17.
júní 1925. Höfundar var ekki getið.
„Krossgátur þykja nú um allan heim
einhver skemmtilegasta og bezta
dægradvöl sem til er, en eru óþekkt-
ar hjer að þessu. Í dag flytur Dag-
blaðið fyrstu krossgátuna og er hún
afarauðráðin. Er það með vilja gert
til þess að menn skilji betur leikinn,“
sagði í forsíðufrétt. Dagblaðið sagði
að erlendis væri fólk svo sólgið í að
ráða krossgátur að furðu sætti. Til
dæmis hefði orðið að loka bókasafni
British Museum fyrir þeim sem
þangað komu til að fá orðabækur að
láni til aðstoðar við að leysa gát-
urnar.
Dagblaðið lagði upp laupana ári
seinna, en ritstjórinn Árni Óla kom
til starfa á Morgunblaðinu og varð
umsjónarmaður Lesbókar blaðsins.
Þar birtist krossgáta í fyrsta sinn 20.
mars 1927. Ekki var höfundar getið.
Sennilegt þykir að fyrirmynd henn-
ar sé dönsk því í henni eru tvö dönsk
orð. Danir höfðu byrjað að birta
krossgátur árið 1924 og reið Berl-
ingske Tidende á vaðið. Ekki er talið
ólíklegt að Sigurkarl Stefánsson
cand. mag hafi komið að gerð fyrstu
krossgátu Morgunblaðsins, en hann
samdi krossgátur fyrir Fálkann frá
1928 og var um langt árabil einn
helsti krossgátuhöfundur landsins. Í
skýringarorðum með fyrstu kross-
gátunni sagði: „Þessa einkennilegu
gátu eiga menn að leysa á þann hátt,
að skrifa einn staf í hvern hinna
hvítu reita. Þessir stafir eiga að
mynda orð, hvort sem lesið er þvert
yfir reitina eða niður.“
Ýmsar gerðir
Morgunblaðið hefur boðið les-
endum sínum upp á krossgátur af
ýmsum stærðum, gerðum og þyngd-
arflokkum allar götur síðan. Hafa
margir komið að samningu þeirra,
meðal annarra blaðamennirnir Árni
Óla, Valtýr Stefánsson ritstjóri og
Þorbjörn Guðmundsson ritstjórn-
arfulltrúi. Hefur veglegasta kross-
gátan jafnan fylgt sunnudagsútgáfu
blaðsins.
Í umfjöllun um krossgátur á vís-
indavef Háskóla Íslands segir að
bandarískar krossgátur einkennist
af því að fyrir hvern reit sé bæði lóð-
rétt og lárétt vísbending. Það séu
því tveir möguleikar að finna hvern
staf. Í Bretlandi hafi formið þróast
meira í kringum svarta reiti og þar
þurfi að leysa allar vísbendingarnar,
af því að sumir reitirnir eiga ann-
aðhvort bara lóðrétta eða lárétta
skýringu. Þá segir að upphaflega
hafi bandarískar krossgátur verið
samheitakrossgátur. Bretar hafi
þróað flóknar vísbendingar þar sem
endurröðun stafa og ýmsar torráðn-
ar samsetningar komu í stað ein-
faldra samheitavísbendinga. Heitir
þessi breska gerð cryptic cross-
words og hefur verið nefnd ham-
rammar krossgátur á íslensku.
Krossgátan hundrað ára gömul
 Fyrsta íslenska krossgátan birtist 1925  Morgunblaðið hefur birt krossgátur frá 1927
 Eitt vinsælasta efni blaðanna um allan heim  Orðaferningar frá Viktoríutímanum fyrirmyndin
Morgunblaðið/Sverrir
Vinsælt Krossgátur eru eitt allra vinsælasta efni dagblaða um allan heim.
Margir byrja daginn á að fletta þeim upp og reyna að ráða þær.
Upphafið Svona leit fyrsta kross-
gátan út sem birtist 21. des. 1913.
Ásdís Bergþórsdóttir kerfisfræð-
ingur hefur undanfarin ár samið
krossgátuna sem birtist í sunnu-
dagsútgáfu Morgunblaðsins. Hún
er af þeirri gerð sem Bretar nefna
„cryptic crosswords“ og er öllu
snúnari viðfangs en bandaríska
krossgátuhefðin sem byggist á
því að finna samheiti. „Ham-
rammar krossgátur“ nefnir Ásdís
þessa gerð. Hamrammur merkir
bæði afarsterkur og sá sem getur
skipt um ham.
Ásdís hefur fengist við kross-
gátugerð í mörg ár, kynntist þeim
í Bretlandi upp úr tvítugu. Fyrir
hennar tilverknað byrjaði Morg-
unblaðið að birta hamrammar
krossgátur árið 1998 og hafa þær
síðan birst í blaðinu á hverjum
sunnudegi. Njóta þær mikilla vin-
sælda.
Ásdís hefur nú bætt við sig
verkefnum á þrautasviðinu fyrir
Morgunblaðið. Um áramótin er
hún í fyrsta sinn höfundur árlegr-
ar myndagátu blaðsins. Tekur hún
við af Þorbirni Guðmundssyni
sem samið hefur textann um ára-
tugaskeið. „Þetta er skemmilegt
verkefni,“ sagði Ásdís í samtali
við blaðið. „Ég teikna ekki mynd-
irnar en maður verður að hugsa
þetta mjög myndrænt. Að því
leyti er þetta frábrugðið krossgát-
unum.“
Teiknar ekki en þarf að hugsa myndrænt
KROSSGÁTUSMIÐURINN SEMUR NÚ EINNIG TEXTA MYNDAGÁTU MORGUNBLAÐSINS
Ásdís Bergþórsdóttir kerfisfræðingur.
Fjármála- og
efnahags-
ráðherra hefur
skipað Höllu Sig-
rúnu Hjart-
ardóttur for-
mann stjórnar
Fjármálaeft-
irlitsins (FME).
Halla Sigrún tek-
ur við for-
mennskunni af Aðalsteini Leifssyni.
Halla starfaði sem framkvæmda-
stjóri fyrirtækjaráðgjafar Straums
fjárfestingabanka á árunum 2011-
2013. Frá 2002 til 2011 vann hún
hjá Íslandsbanka, síðast sem for-
stöðumaður fyrirtækjaráðgjafar.
Halla lauk BS gráðu í viðskipta-
fræði frá HR og prófi í verðbréfa-
miðlun frá sama skóla.
Halla skipuð for-
maður stjórnar FME
Halla Sigrún
Hjartardóttir
Aukablað alla
þriðjudaga
Ted Huges
Afmælisbréf
Þýðing: Hallberg Hallmundsson
og Árni Blandon
Loksins er metsöluljóðabók Ted
Hughes komin út í íslenskri
þýðingu. Hreinskilið uppgjör
karlmanns eftir erfitt hjónaband
hans og skáldsnillingsins Sylviu
Plath. Í ljóðunum lýsir Ted ást
þeirra og erfiðleikum, hvernig
kona komst upp á milli þeirra
hjóna, dólgafeministunum sem lögðu
hann í einelti eftir sjálfsmorð Sylviu og
svo framvegis.
Þegar Hallberg Hallmundsson dó í
janúar 2011 hafði hann lokið við að þýða
þriðjung Afmælisbréfanna. Ættingjar
Hallbergs hafa nú gefið verkið út í
heild sinni í samræmdri þýðingu.
Bókin samanstendur af 88 ljóðum (fjórum
sinnum fjöldi stafa í hebreska stafrófinu og Tarot spila) og er
198 blaðsíður. Bók sem ljóðavinir hafa lengi beðið eftir.
-------------------
Útg.: BRÚ Dreifing: JPV.
Komin í bókabúðir
Hugljúfar gjafir
KYOKA
„Happiness”
My spirit
spreads optimism
and goodwill
Maxi doll 3,990.-
Bolli 2,590.-
Lyklakippa 1,990.- Flugvél frá Quatar Airways þurftiað lenda á Keflavíkurflugvelli á
miðvikudag vegna veikinda lítils
drengs sem var um borð. Vélin var
á leið frá Doha í Katar til Houston í
Bandaríkjunum þegar drengurinn
veiktist. Ákveðið var að flytja hann
á Heilbrigðisstofnun Suðurnesja til
skoðunar. Þar var ekki talið ráð-
legt að drengurinn og fjölskylda
hans héldu áfram för sinni og fór
vélin því aftur í loftið án þeirra, að
því er segir í tilkynningu frá lög-
reglunni á Suðurnesjum frá í gær.
Lent með
veikan dreng