Læknablaðið - 15.04.2000, Blaðsíða 76

UMRÆÐA & FRÉTTIR / PERSÓNUVERND
Meginreglur persónuverndar
og alþjóðleg þróun þeirra
Haraldur Briem
Höfundur er sóttvarnalæknir
hjá landlæknisembættinu.
Upphaf umræðna um persónuvernd
Umræður um persónu- og gagnavernd hófust í
lýðræðisríkjum, bæði vestan hafs og austan, af alvöru
á sjötta áratugnum. Fyrir því voru margar ástæður
svo sem fyrirsjáanleg tölvuvæðing, vitneskja um gróf
mannréttindabrot liðinna áratuga og óhugnanleg
framtíðarsýn, sem meðal annars birtist í bók George
Orwells 1984 en hún var fyrst gefin út árið 1949.
Fyrsta hugmyndin um víðtækan, miðlægan
gagnagrunn um viðkvæmar persónuupplýsingar,
sem næði til heillar þjóðar, kom fram í tillögum
Rannsóknaráðs félagsvísinda í Bandaríkjunum ár-
ið 1966 (1). Hugmynd þessi náði ekki fram að
ganga. Hún vakti hins vegar mikla tortryggni sem
náði út fyrir Bandaríkin enda var talið líklegt að
svipaðar hugmyndir mundu vakna meðal annarra
þjóða.
Hvers vegna einkalíf?
Eðlilegt er að spurt sé hvers vegna þörf sé á að
vernda einkalíf (privacy). Bent hefur verið á að þótt
ástæðan sé tilfinningalegs eðlis þá sé hún til staðar og
raunveruleg. Ekki sé um eina afmarkað ástæðu að
ræða heldur margar og þeim megi skipta í þrjá meg-
inþætti (2).
í fyrsta lagi er það niannlegur þáttur, sem snýr
að rétti til einveru (solitude), það er réttinum til að
fá að vera í friði, helgun (intimacy), það er réttin-
urn til að fá að deila vissum tilfinningum og gerð-
um innan takmarkaðs hóps, óþekkjanleika (anon-
ymity) réttinum til að þekkjast ekki, til dæmis á
almannafæri, og friðhelgi (reserve) réttinum til að
reisa sér sálfræðilega múra gegn óvelkominni
ágengni (3).
I öðru lagi er það hinn pólitíski þáttur. I ljósi
reynslunnar er fyrir hendi ótti við að valdstjórnin
geti orðið að harðstjórn. Urn þennan þátt hefur
verið fjallað af fræðimönnum. „Tölvan hefur gefið
skifræðinu tæki til alfræði, ef ekki algetu, með því
að fá því í hendur þekkingarkraft. Engar stað-
reyndir óskráðar, engu gleymt, engu fyrirgefið“
(4). Einnig hefur verið bent á að fram sé kornið
nýtt Parkinsonslögmál í skrifræði og upplýsinga-
tækni. „Framförum í upplýsingatækni hefur fylgt
sú tilhneiging að stunda óhóflega meðferð og
greiningu á skráðum upplýsingum. Það hefur svo
leitt til þess að sóst er eftir söfnun gagna með vax-
andi fjölda á breytum sem leiðir til þess að sóst er
eftir æ umfangsmeiri upplýsingum um einstak-
linga (5).“
I þriðja lagi er það svo tæknilegur eða skipu-
lagslegur þáttur sem liggur að baki þörfinni á að
vernda einkalíf manna. Bent hefur verið á mikil-
vægi heildarskipulags einkalífs og takmörkun ráð-
stöfunar persónuupplýsinga. Rétta fólkið á fara
með upplýsingarnar, það er þeir sem þurfa upplýs-
ingarnar í sértækum tilgangi og þeim tilgangi ein-
um, réttu gögnin séu notuð, það er þau séu ná-
kvæm, heildstæð, skipti máli og séu tímanleg og að
tilgangurinn sé réttur tilgangur, það er sem sam-
þykktur er af viðkomandi eða sé studdur lögum
(6).
Þróun lagasetningar, alþjóðlegra
tilmæla og tilskipana
Þrátt fyrir mismunandi lagahefð, uppbyggingu stofn-
ana hinna ýmsu þjóðfélaga og almenn viðhorf hafa
vestræn lýðræðissamfélög komist að býsna sam-
hljóma niðurstöðum um persónuvernd. í janúar 1991
höfðu 17 OECD þjóðir sett lög um persónuvernd og
sex aðrar voru með slíka löggjöf á döfinni. Svíar riðu
fyrstir á vaðið árið 1973 en íslensk löggjöf um efnið
var í fyrsta sinn samþykkt af Alþingi árið 1981. Nú-
gildandi lög um skráningu og meðferð persónuupp-
lýsinga eru frá árinu 1989 (7). Þá voru persónuvernd-
arákvæði tekin upp í stjórnarskrá lýðveldisins íslands
árið 1995, sbr. 71. gr. í 3. mgr. 71. gr. segir að tak-
marka megi friðhelgi einkalífs, heimilis eða fjöl-
skyldu með sérstakri lagaheimild ef brýna nauðsyn
ber til vegna réttinda annarra.
Drifkraftur persónuverndar í Evrópu hefur
verið Evrópusáttmálinn (8). Árið 1990 höfðu allar
aðildarþjóðirnar undirritað sáttmálann. Fram til
ársins 1990 hafði Evrópuráðið forgöngu um mál-
efni persónuverndar en eftir það tók Evrópusam-
bandið æ meir að láta til sín taka. Átti Schengen-
samkomulagið frá árinu 1985, sem gerði ráð fyrir
upplýsingakerfum og skiptum á upplýsingum yfir
landamæri, ríkan þátt í þeirri þróun. Árið 1989
hvatti ráðstefna gagnaverndarfulltrúa sambands-
ins Evrópusambandið til þess að lögfesta grund-
vallarreglur persónuverndar Evrópusáttmálans og
þar með skuldbinda allar þjóðir Evrópusam-
bandsins (og EES) ásamt stofnunum þeirra til að
fylgja reglunum. Leiddi þessi hvatning til þess að
árið 1995 var samþykkt tilskipun Evrópusam-

298 Læknablaðið 2000/86