Læknablaðið - 15.04.2000, Blaðsíða 92

UMRÆÐA & FRÉTTIR / GÖMUL LÆKNISRÁÐ
Á næstu grösum
HaUgerður
Gísladóttir
skrifar
Höfundur er sagnfræðingur.
í KVERI JÓNS JÓNSSONAR GARÐYRKJUMANNS frá 1880
um nytsemi íslenskra jurta segir um „mosategund"
þá er fjallagrös nefnast: „hún styrkir, dregur saman,
mýkir vallgang (vallgangur=hægðir, - athugasemd
höfundar), nærir, hreinsar blóðið og drepur orma.
Fjallagrös eru því góð móti lungnaveiki og hósta, líf-
sýki, blóðsótt, harðlífi og innanmeinum, ormum,
uppþembingi, matarólyst og kraptleysi.“
íslendingar notuðu fjallagrös gríðarmikið á fyrri
öldum til að drýgja naumt kornmeti í brauð og
grauta. Auk þess voru þau mikill læknisdómur, eins
og sést í tilvitnuninni hér að ofan og þannig eru þau
notuð enn í dag, hér á landi og víðar. Vorið 1972 var
send út frá þjóðháttadeild Pjóðminjasafns spurninga-
skrá um fjallagrös þar sem meðal annars var spurt um
grasaferðir, frágang og flutning á grösum, þurrkun,
geymslu, hreinsun og notkun fjallagrasa til matar og
lækninga. Áttatíu og sex svör bárust úr öllum lands-
hlutum. Ég athugaði hvernig þeir sem svöruðu, all-
flestir fæddir nálægt aldamótunum 1900, höfðu vanist
því að fjallagrös væru notuð til lækninga. Allir þekktu
til þess og langalgengustu kvillarnir sem grösin áttu
að lækna voru í öndunarfærum og meltingarvegi. Paö
var mjög algengt að sterkt seyði af grösum og kandís-
sykri var til á bæjum, eins konar hóstasaft - eða brjóst-
saft, eins og margir nefndu þennan drykk - til að gefa
við kvefi, hæsi eða þyngslum fyrir brjósti. Oft drukku
þeir sem voru lasnir þetta sjóðandi heitt að kveldi og
dúðuðu sig svo niður í rúm á eftir - helst undir þrjár
sængur, eins og einn heimildarmanna tók til orða.
Dæmi voru um að engifer eða vallhumall væri soðinn
með grösunum í þetta lyf. Og stundum var sletta af
víni látin út í. Sjálf á ég ekki alltof góðar minningar
um að hafa verið sem barn látin drekka í veikindum
rótsterkt heitt grasaseyði kryddað með brennsluspíri-
lus. Satt að segja afleitt á bragðið. Um lækningarmátt-
inn skal ég ekki dæma en enginn véfengdi hann þá.
Heimildarmaður úr Suður-Múlasýslu lýsir þessum
lækningum á eftirfarandi hátt:
„.. .ef fólk hafði vont kvef eða hósta, þótti gott að
drekka sterkt grasate, byrgja sig síðan vel niður í rúm,
helst svo menn gætu svitnað. Halldór Benediktsson,
stórbóndi á Skriðuklaustri í Fljótsdal hafði það fyrir
sið er hann var að alast upp (fæddur 1852) að sjóða
svokallað grasalím, þ.e. mikið af grösum var soðið í
vatni þangað til að það hljóp saman eins og ostur er
það kólnaði. Var svo kúfuð teskeið af þessu lími
hrærð út í bolla af sjóðheitu vatni og þeir sem voru
illa haldnir af kvefi eða hósta látnir drekka það eins
heitt og menn þoldu, byrgja sig síðan vel undir yfir-
sæng og sofna. Þótti þetta gefast vel.“
Annar Sunnmýlingur hafði það eftir móður sinni
að hún hefði læknað föður hans af lungnabólgu með
því að hella í hann sterku fjallagrasaseyði dag og nótt.
Og þetta er úr Mýrdal: „Grösin voru soðin í vatni
og ekki styttri tíma en eina til eina og hálfa klukku-
stund, voru þau þá að mestu komin í mauk og seyðið
orðið rammbeiskt á bragðið. Voru nú grösin síuð og
seyðið látið aftur í pottinn, í það látinn sykur, best þótti
að nota til þess brúnan „kandís“. Var nú suðan látin
koma aftur upp á pottinum, en potturinn síðan tekinn
af eldi og seyðið sem nú var búið að ávinna sér nafnið
„heiðargrasaseyði" látið kólna þangað til það var orð-
ið hæfilega heitt að hella því á flöskur. Oft þurfti að
hræra í seyðinu meðan það var að kólna, því annars
vildi það verða að hlaupi. Ekki þótti rétt að láta tappa
í flöskurnar fyrr en seyðið var orðið vel kalt, því annars
þótti geta myndast í því miður heppileg gerjun.“
Hornstrendingur segir um grösin: „Þau voru notuð
þannig við brjóstveiki og lungnabólgu. Þau voru soðin
í 2 klukkustundir, grösin síuð frá grasavatninu, það lát-
ið í flöskur og tekið inn 3svar á dag. Við magaveiki
voru þau líka notuð. Það meðal var búið þannig til að 4
lítrar af nýmjólk voru látnir í pott ásamt dálítið stórri
visk af fjallagrösum. Þetta var soðið í 4 klukkustundir,
en þá var það orðið aðeins 1 og hálfur pottur (eða ll/2
lítri). Þetta var orðið svo gott meðal að það jafnvel lækn-
aði víst 2 sjúklinga sem voru með spænsku veikina 1918,
norður í Hælavík. Þeir höfðu áður langan tíma fengið
meðul frá þrem læknum, en ekkert af þeim dugði.“
Homstrendingurinn, sem var 16 ára þegar spænska
veikin gekk, segir þarna frá grasameðali sem notað
var við magaveiki, mjólk sem var seydd lengi með
fjallagrösum. Þannig var afar algengt að nota grösin
við meltingarfærakvillum. Þingeyingur sem lýsir svip-
aðri tilreiðslu kallar þetta „grasastellu'1: „Þegar þetta
kólnaði varð það eins og frekar þykkt hlaup og þótti
mjög gott við niðurgangi. Vissi ég að minnsta kosti
tvö dæmi til þess að börnum með slæman og þrálátan
niðurgang batnaði af þessu. Líka var lömbum gefið
þetta við sótt, rennt niður í þau með skeið.“
„Ég sem þessar línur rita hef þá persónulegu
reynslu af fjallagrösum að þau hafa læknað mig af
langvarandi magaveiki frá því ég var barn á fyrsta ári
og fram undir tvítugsaldur,“ segir Dalamaður. „Grös-
in voru soðin í mjólk þar til að hún var orðin rauð-
seydd, þá var ég látinn borða hana.“
Ýmis orðtæki tengjast grösum og grasaferðum svo
sem „að vera á næstu grösum" og svo „ótíndur er öllum
leiður" sem vísar til þess hversu matur úr illa hreins-
uðum grösum gat verið andstyggilegur. Það var nefni-
lega talað um að „tína“ grös, þegar þau voru hreinsuð
og orðið ótíndur, til dæmis í samhenginu ótíndur
glæpamaður kann að draga merkingu sína þaðan.
312 Læknablaðið 2000/86