Læknablaðið - 15.07.2004, Blaðsíða 9

RITSTJÓRNARGREINAR
Tafla 1. Áhættuhegöun 1918 Islendinga völdum af handahófi úr þjóðskrá (4). Engin börn eða unglingar tóku þátt íþessari rannsókn.
Áhættuþáttur Karlar (%) Konur %
Saga um sólbruna fyrir 19 ára aldur 65,0 70,8
Saga um sólbruna eftir 19 ára aldur 71,8 83,4
Notkun Ijósabekkja 58,4 87,8
Nota alltaf sólvörn 13,4 35,2
Sólarlandaferðir 76,7 80,3
sjálfsagt að vísa sjúklingnum til læknis sem hefur
reynslu af meðferð og greiningu húðkrabbameina.
Sé þess ekki kostur og grunur er um sortuæxli, ber
að fjarlægja meinið í heild sinni með 2 mm hreinum
brúnum ásamt fitulagi (10). Reynist meinið illkynja
þarf að framkvæma útvíkkaða skurðaðgerð. Ekki
er ásættanlegt að taka eingöngu sýni úr æxlinu því
slíkt getur leitt til falskrar neikvæðrar niðurstöðu og
tafið greiningu (10).
Hin aðferðin byggir á fræðslu til almennings og
áhættuhópa. Almenn ráð fela í sér að forðast sól-
bruna, klæða af sér sólina, nota sólvöm, vera ekki í
sólskini um miðjan daginn og síðast en ekki síst að
nota ekki ljósabekki (10). Þrátt fyrir að sterk rök
séu gegn sólböðum bendir flest til þess að brúnn húð-
litur sé í tísku hérlendis (4). Nýleg könnun hérlendis
bendir til að áhættuhegðun hér sé algeng (tafla),
þannig að fræðslan virðist ekki komast nægilega
vel til skila (4). Áberandi er að flestir hafa brunnið
í sólinni og að regluleg notkun sólvarnarkrema er
ekki almenn. Læknar eru í lykilstöðu og ættu að
nota tækifærið og ræða sólvarnir við sjúklinga sína,
sérslaklega þá sem eru mjög brúnir, hafa mikið af
fæðingarblettum eða þar sem má finna merki sól-
sköddunar í húð. Einnig má benda á að sólböð, sér-
staklega sólbruni bama og unglinga, virðast hafa í
för með sér meiri hættu á myndun sortuæxla, en slík
hegðun síðar á ævinni. Það er því sérstaklega mikil-
vægt að huga að sólvörnum barna og unglinga.
Hérlendis er sérstakt áhyggjuefni hve ljósbekkja-
notkun virðist algeng hjá börnum og unglingum.
í tengslum við nýlegt fræðsluátak (Hættan er
ljós), Geislavarna ríkisins, Krabbameinsfélagsins,
Landlæknisembættisins og Félags íslenskra húð-
lækna var ljósbekkjanotkun könnuð (11). Tekjulágt
fólk með litla menntun fer frekar og oftar í ljósa-
bekki heldur en aðrir. Af þeim sem fóru í ljós
síðustu tólf mánuðina fór fjórði hver oftar en tíu
sinnum. Um 24,1% unglinga á aldrinum 12-15 ára
fór í ljós á því tímabili.
Mun algengara er að konur fari í ljós heldur en
karlar, 39,3% samanborið við 21,9%. Yngri konur
fara frekar í ljós en þær sem eldri eru. Samkvæmt
könnuninni má áætla að dag hvern fari um átján
hundruð íslendingar í ljós.
Könnunin leiddi einnig í ljós að um 70% kvenna
á aldrinum 16-24 ára fóru í ljós síðustu tólf mánuði,
um 54% 25-34 ára, um 24% 35-44 ára og 23% á
aldrinum 45-75 ára. Um 35% karla á aldrinum 16-
24 ára fóru í ljós síðustu tólf mánuði, um 38% 25-34
ára, um 19% 35-44 ára og 9% á aldrinum 45-75
ára. Samanburður við önnur lönd bendir til þess að
fleiri íslendingar en Svíar, Bretar og Kanadamenn
fari í ljós.
Fyrstu sólbaðsstofurnar hér á landi tóku til
starfa fyrir aldarfjórðungi. Lausleg athugun leiðir
í ljós að á höfuðborgarsvæðinu séu nú urn þrjá-
tíu sólbaðsstofur, auk þess sem Ijósabekkir eru á
mörgum líkamsræktarstöðvum og á sundstöðum
(12). í ljósi sterkra raka um skaðsemi ljósbekkja
verður það að vera sjálfsögð krafa að ljósabekkir
verði fjarlægðir úr opinberum stofnunum, svo sem
sundstöðum og öðrum íþróttamannvirkjum. Það
skýtur mjög skökku við að á stöðum sem ætlað er
að bæta heilbrigði landsmanna sé seldur aðgangur
án takmörkunar að ljósabekkjum sem geta valdið
húðkrabbameini.
Útfjólubláu ljósi má skipta í stutta geisla (UVB,
295-320 nm) sem valda sólbruna og langa geisla
(UVA, 320-400 nm) sem bæla ónæmiskerfið og
valda hrukkumyndun. Ljósabekkir gefa frá sér nán-
ast eingöngu UVA geisla. I fyrstu voru eingöngu
UVB geislar tengdir húðkrabbameini, en seinni
tíma rannsóknir hafa einnig sýnt sterk tengsl við
UVA geisla. Fyrstu sólvarnirnar veittu eingöngu
vörn gegn UVB geislum og bruna og gátu þannig
aukið UVA geislamengun þeirra sem notuðu sól-
varnarkrem. Flestar sólvarnir í dag veita vörn gegn
bæði UVA og UVB geislum, en sólvarnarstuðullinn
segir eingöngu til um vörn gegn UVB geislum og
mælir í raun og veru hve miklu lengri tíma það
tekur að mynda roða í húð sem hefur verið borin
á sólvarnarkrem, samanborið við ómeðhöndlaða
húð. Er þá miðað við að borið sé nokkuð þykkt lag
á húðina. Rannsóknir hafa sýnt að flestir bera mun
þynnra laga á húðina og að svæði eins og háls, vang-
ar og eyru gleymast oft alveg (13). Rannsóknir sýna
að margir nota sólarvörn með röngu hugarfari, það
er til þess að lengja tímann sem hægt er að vera í sól
án þess að brenna (13). Þetta kann að leiða til óhóf-
lega mikillar UVA geislunar. Það er því mikilvægt
að fræða fólk um rétta notkun sólvarnarkrema og
leggja áherslu á að notkun sólvarnarkrema á ekki
að leiða til aukins tíma í beinu sólskini. Mikilvægt
er að leggja áherslu á að samhliða notkun sólvarn-
arkrema, sé sólin klædd af sér og reynt að halda sig
í skugga eftir því sem kostur er.
Að lokum; algengi húðkrabbameina, sérstak-
lega sortuæxla, hefur aukist mjög mikið hérlendis.
Læknar eru í lykilaðstöðu til að greina slík mein
snemma og einnig til að veita fræðslu um sólvarnir.
Læknablaðið 2004/90 537