Læknablaðið - 15.07.2004, Blaðsíða 21

FRÆÐIGREINAR / SALÍLYF J AOFNÆM I
versnun einkenna eftir töku salflyfja en um 6% þeirra
sem hafa óvirk einkenni (42). Meinferlið tengist
helst mastfrumum og losun þeirra á histamíni í húð
ásamt fleiri efnum, svo sem kínínum, leukótríenum
og taugapeptíðum (41). I þessu ferli valda salí-
lyfin minnkun framleiðslu PGE2 og aukningu í
myndun leukótríena og histamíns. I móttækilegum
einstaklingum leiðir þetta til einkenna ofsakláða
eða veldur versnun á einkennum sem voru
fyrir. Einkennin koma fram frá 15 mínútum uppí 24
klukkustundum eftir salflyfjaáreiti, vara mislengi og
eru oft misslæm eftir magni salflyfjanna og virkni
þeirra gagnvart COX-1 ensíminu (40).
Sértækir COX-2 hamlar, sem og parasetamól,
virka yfirleitt vel á þá einstaklinga með langvarandi
ofsakláða sem þurfa að taka einhver verkja- og
bólgulyf en þó eru fleiri dæmi um krossofnæmi milli
slíkra lyfja og salflyfja heldur en eru hjá AERD
sjúklingum. Þetta tengist ef til vill mismunandi
COX-2 viðtökum í húð og í öndunarvegi. Hl-við-
takahamlar og leukótríenhamlar geta slegið á ein-
kennin auk stera, en langvarandi ofsakláði er oft
tormeðhöndlaður (39).
IV. IgE-ofnæmissvörun vegna salílyfja
Ein af birtingarmyndum IgE ofnæmissvörunar er
húðútbrot. Slík svörun er háð sameindabyggingu
eins ákveðins salílyfs og kemur ekki fram gegn öðru
salflyfi nema bygging þess sé nær sams konar. Þá
binst salflyfjasameind fyrst einhverju prótíni í blóði
(ferli sem nefnist „haptenization") og síðan sértæku
mótefni af IgE gerð á yfirborði mastfruma, basóffla
eða eosínóffla. I fyrsta sinn sem slíkt gerist verður
svokölluð næming líkamans fyrir þeirri sameind og
þá oftast án þess að einstaklingur finni fyrir nokkrum
óþægindum. Mjög fáir einstaklingar næmast á þennan
hátt, en þeir sem gera það eru oft næmir í marga
mánuði eða jafnvel ár. Við næstu inntöku sama
salflyfs í næmum einstaklingi eru mun fleiri sértækar
IgE sameindir gegn salflyfinu til staðar í blóði og
vefjum. Ef nokkrar IgE-sameindir ná að krosstengja
nokkrar salflyfjasameindir ræsast frumurnar og losa
tilbúnar innanfrumubólur (endosome) sem innihalda
meðal annars histamín, tryptasa, IL-4, TNF-a, og
leukótríen (5).
Viðbrögðin geta verið í smáum stfl og valdið
minniháttar einkennum, svo sem staðbundnum
útbrotum eða óþægindum í meltingarvegi en einn-
ig er möguleiki á víðtækum útbrotum, ofsakláða,
ofsabjúg eða ofnæmislosti sem getur leitt til dauða.
Lesa má nánar um lífshættuleg IgE-miðluð ofnæmis-
viðbrögð í tveimur greinum í Læknablaðinu frá
árinu 2002 (43,44). Salflyf virðast vera mismunandi
líkleg til þess að valda IgE-ofnæmissvörun. Lyfin
díklófenac, ibúprófen og nabúmeton auk salflyfsins
própýphenazón virðast valda slíku oftar en önnur
(45).
V Ofnœmislík útbrot vegna salílyfja og fleirí ein-
kenni
Þessi flokkur byggir á sömu forsendum og bæði
versnun asma og versnun langvarandi ofsakláða,
það er virkni salílyfja til að bæla COX-1 ferli og
auka þannig myndun histamíns, leukótríena og ef
til vill fleiri efna sem geta valdið húðeinkennum af
ýmsum gerðum og ofsabjúg samanber upptalningu
hér að ofan. Þannig er fullkomið krossofnæmi milli
salflyfjategunda, líkt og í AERD og langvarandi
ofsakláða en COX-2-hamlar og parasetamól þolast
yfirleitt vel hjá þessum einstaklingum. Þó er æskilegt
aðsérfræðinguríónæmissjúkdómum ráðleggi einstak-
lingum um slíkt. Tíðni þessara einkenna er talin um
0,3% hjá almenningi (46) en hún er minni hjá börnum
líkt og í AERD sem bendir til þess að næmnin sé bæði
háð áunnum og erfðafræðilegum þáttum og komi
einungis fram eftir einhvers konar ræsingu (til dæmis
sýkingu).
Ekki er vitað hvers vegna sumir eru næmir fyrir
húðofnæmisáhrifum salflyfja en aðrir ekki, en lík-
legast eru svipaðar ástæður þar að baki og má finna
í AERD (39). Einnig er athyglisvert að AERD og
ofnæmislík húðeinkenni fara sjaldan saman í einum
einstaklingi (47).
Ofnæmislík einkenni vegna salflyfja einskorðast
síður en svo við húðina og öndunarfærin. Þau ein-
kenni sem nefnd eru við IgE-ofnæmissvörun hér að
ofan geta öll komið fram samkvæmt COX- hemj-
unarkenningunni sem rætt hefur verið um í þessari
grein. Þannig getur ósértæk losun áhrifafrumna
(effector cells) á boðefnum sínum, svo sem hista-
míni, jafnvel valdið lífshættulegu ofnæmislosti og
dauða. Slík viðbrögð krefjast engrar næmingar, sam-
anber IgE-ofnæmissvörun, heldur geta þau orðið
nokkrum mínútum eftir töku fyrstu salflyfjatöfl-
unnar. Slíkt er sem betur fer mjög sjaldgæft miðað
við þann gríðarlega fjölda sem tekur inn salflyf ein-
hvern tímann á ævinni.
Önnur einkenni salflyfjaofnæmis eru mun sjald-
gæfari. Dæmi eru um krampa hjá annars heilbrigð-
um einstaklingi eftir töku salflyfsins indómetasíns
(48). Einnig eru nokkur dæmi um heilahimnubólgu
sem komið hefur fram fram hjá einstaklingum sem
taka salflyf yfir langt tímabil. Þessi ferli eru óútskýrð
en kunna að tengjast ónæmisflækjum (immune-
complexes) í miðtaugakerfinu eða þá óeðlilegri
eitilfrumusvörun (23, 49). Einnig eru dæmi um
salflyfjaofnæmistengd lungnaeinkenni óskyld asma,
svo sem ofnæmislungnabólgu (hypersensitivity pneu-
monitis, allergic alveolitis). Þau ferli eru líklega
margbreytilegt sambland af flokki I, II og IV
ofnæmisviðbragða. Aspirín virðist ekki geta valdið
ofangreindum, sjaldgæfari einkennum en skráð eru
dæmi um slíkt við töku margra annarra salflyfja.
Krossofnæmi á sér ekki stað (23).
Læknablaðið 2004/90 549