Læknablaðið - 15.07.2004, Síða 53

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 168
Nokkrar fyrirspurnir
Sterile
Guðrún Sigmundsdóttir, smitsjúkdómalækir, óskaði
eftir umfjöllun um heiti til að nota um „þá staði líkam-
ans sem eru að eðlilegu án örvera og eru kallaðir
sterílir á ensku“.
Latneska lýsingarorðið sterilis lýsir þeim sem er
ófrjór, ber ekki ávöxt eða eignast ekki afkomendur.
Nafnorðið er sterilitas, á ensku sterility. Iðorðasafn
lækna tilgreinir enska lýsingarorðið sterile, 1. ófrjór;
2. smitsœfður, dauðhreinsaður, og einnig enska nafn-
orðið sterility, 1. ófrjósemi. 2. gerlaleysi.
Guðrún leitar að lýsingarorði sem er víðtækara
en gerlalaus. Rétt er að minna á að gerill er þýðing
á eintöluorðinu bacterium (fleirtala bactería). Heitið
gerill hefur ekki náð vinsældum meðal lækna. Flestir
hafa þar að auki gefist upp fyrir ásókn hins alþjóð-
lega heitis og nota nú upprunalegu fleirtölumyndina
sem eintöluorð, stafsetta á íslenskan hátt, baktería
(fleirtala bakteríur). Minna má einnig á að gríska
heitið er dregið af orðinu baktron, sem merkir stafur,
og var því upphaflega aðeins ætlað að tákna „staflaga
bakteríur". Til samanburðar má nefna að gríska heit-
ið, sem notað hefur verið til að tákna hnattlaga bakt-
eríur. cocci (eintala coccus), var upphaflega notað um
ber, smátt, safaríkt aldin.
Einfaldast er að segja að staðir án örvera séu
örverulausir. Þar eru þá ekki til staðar örverur
(micro-organisms) af neinu tagi (bakteríur, veirur,
sveppir o.s.frv.). Vera má að styttra heiti megi finna
með tíð og tíma.
PCR
Guðrún Sigmundsdóttir var einnig að fást við
skammstöfunina PCR, sem ríður nú húsum á
flestum rannsóknastofum og klínískum deildum.
íðorðasafnið verður ekki til hjálpar, en fullt heiti á
fyrirbærinu er polymerase chain reaction. Með því að
þýða orð fyrir orð má setja saman heitið Ijölliðunar-
ensímskeöjuefnabreyting. Það er ekki sérlega lipurt.
Ensím er prótínefni sem örvar efnahvörf annarra
efna án þess að breytast eða eyðast sjálft. Fjölliðunar-
eða liðunarensím, polymerase, örvar myndun á stór-
um efnasameindum, sem nefnast einu nafni fjölliöur
(kvk. ft.) og eru samsettar úr minni og einfaldari
sameindum, einliðum (kvk. ft.). PCR-aðferðinni er
einkum beitt til að búa til eða magna upp kjarnasýru-
raðir, fjölnúkleótíð, sem þá má nota til greiningar.
Þessi aðferð er orðin mjög útbreidd og því er æskilegt
að íslenskt heiti komi fram.
Ekki er auðvelt að búa til heili sem bæði er
stutt og vfsar nákvæmlega til þess sem að baki býr.
Guðrún vildi vekja athygli á heitinu inagni (kk), sem
Þorsteinn Blöndal, lungnalæknir, mun hafa stungið
upp á til að vísa í þá mögnun erfðaefnis sem fram
kemur. Gaman væri að fá fleiri hugmyndir og tillögur
til skoðunar og úrvinnslu.
Áreitiköst
Þröstur Laxdal, bamalæknir, sendi tölvupóst með fyrir-
spum um samheitin breath-holding spells og reflex
hypoxic crisis. Hann sagðist hafa notað heitin áreitiköst
og áreitikrampar, eins og við átti, við kennslu lækna-
nema undanfarin 30 ár. íðorðasafn lækna birtir breath-
holding attack, breath-holding spells og reflex hypoxic
crisis, en tilgreinir ekki neina íslenska þýðingu.
Breath-holding er ekki að finna sem flettu í
læknisfræðiorðabók Dorlands, en orðabók Stedmans
útskýrir þannig: sjálfráð eða ósjálfráð stöðvun önd-
unar, sést oft hjá ungum börnum sem svar við von-
brigðum. Yfirlitsgrein um breath-holding spells má
finna í tímaritinu Postgraduate medicine frá árinu
2002. Þar kemur fram að um ósjálfráð köst sé að
ræða og að orsökin geti verið lífeðlisfræðileg truflun
f taugakerfi, stundum arfgeng ein sér og stundum
tengd öðrum sjúkdómum. Algengast er þetta frá
fyrsta ári til fjögurra ára aldurs. Kastið byrjar gjarn-
an með gráthviðu eftir að barnið hefur orðið fyrir
æsingi, óvæntu áreiti eða minni háttar áverka. Barnið
verður svo þögult, hættir að anda og blánar eða verð-
ur fölt. Vöðvaspenna hverfur og í kjölfarið geta fylgt
einn eða fleiri krampakippir. Kastið gengur oftast
yfir á minna en einni mínútu, en deyfð og drungi geta
sést áður en barnið hverfur aftur að fyrri iðju. Fram
kemur að köstin hverfa oftast af sjálfu sér fyrir 7-8
ára aldur, en oft er talið æskilegt að útiloka flogaveiki
og alvarlega hjarta- og taugakerfissjúkdóma.
Undirritaður tjáði Þresti að honum litist vel á fyrr-
greind heiti. Fyrstu viðbrögðin voru reyndar þau að
nota ætti eignarfalls-„s“ við samsetninguna, áreitisköst
og áreitiskrampar. Heitin eru þó óneitanlega liprari
eins og Þröstur leggur þau fyrir.
Ungbörn
í tengslum við þetta velti Þröstur fyrir sér orðunum
ungbarn og ungabarn. Honum finnst það fyrra „réll-
ara“ og sagðist undirritaður einnig hafa vanist því.
Uppfletting í ritmálssafni Orðabókar Háskólans
leiddi í ljós að ritaðar heimildir um orðið ungbarn
er fjölmargar, allt frá íslenskri þýðingu Nýja testa-
mentsins 1540, en heimildir um orðið ungabarn eru
mun færri, sú fyrsta frá árinu 1862. Samkvæmt þessu
má telja fyrra orðið upprunalegra og „réttara“, en
bæði orðin eru þó talin fullgild samkvæmt íslenskri
orðabók Eddu frá 2002.
Rétt er að minna á að forskeytið ung- táknar það
sem ungt er að aldri en forskeytið unga- vísar hins
vegar í ung afkvæmi, samanber unghæna, hœna að
tveggja ára aldri, og ungahæna, hœna með unga.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
jolumnlij@lcmdspitcili.is
Jóhann Hciðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
581 Læknablaðið 2004/90
Læknablaðið 2004/90 581