Læknablaðið - 15.07.2004, Blaðsíða 11

RITSTJÓRNARGREINAR
Offíta - hvað er til ráða?
„ Þeir sem guðirnir elska deyja þungir. “
(Har. A. Sigurðsson leikari)
Aukin þekking og tækniframfarir nútímans hafa
leitt til þess að „brauðstrit“ forfeðra okkar er nánast
úr sögunni. I dag hafa nær því allir nóg að bíta og
brenna, allan ársins hring. Tími skorts og hungurs er
úr sögunni. Samtímis þessu hafa öll störf orðið léttari
og vinnutími styst, híbýli gjörbreyst til batnaðar og
lengi mætti enn telja. Lífið snýst ekki lengur um það
eitt að aiía sér fæðu og halda á sér hita. í augum for-
feðra okkar líkjast aðstæður okkar eflaust því himna-
ríki sem þá dreymdi um. Það er í þessu himnaríki sem
offitufaraldur nútímans hefur náð að vaxa og dafna.
Ekki sér fyrir endann á þeirri þróun.
Afleiðingar offitu eru margvíslegar. Lífsgæði versna
til muna bæði með tilliti til heilsufars og félags-
legra þátta. Dánartíðni offitusjúklinga (BMI>30;
Body Mass Index, líkamsþyngdarstuðull) er tvöföld
miðuð við þá sem eru í „kjörþyngd“. Aukning er á
vissum krabbameinum. Hjarta- og æðasjúkdómar,
stoðkerfisverkir, slitgigt tvö- til þrefaldast, sykursýki
og kæfisvefn tugfaldast. Frjósemi minnkar. Andleg
vanlíðan, svo sem þunglyndi, kvíði og vanmetakennd,
eykst. Það dregur úr félagslegri þátttöku og einangrun
vex (1).
Englum himinsins fatast flugið.
Hvað veldur því að vopnin hafa snúist svo illa í
höndum okkar?
Þegar forfeður okkur sáu fyrir sér himnaríki beind-
ist hugur þeirra vafalítið framar öllu að því hvemig
aðstæður þar væru, nóg að bíta og brenna, hlýtt og
notalegt, frelsun frá striti og þrældómi. Þeir leiddu
sennilega ekki hugann að því hvernig lífi þeir myndu
lifa þegar þangað kæmi. Þarna liggur vafalítið hluti af
skýringu á þeirri þróun sem á sér stað. Alltof margir
láta hjá líða að marka sér stefnu um hvemig þeir ætla
að lifa lífinu og lenda því af leið án þess að ætla sér það.
Eins og Laó Tse orðaði það. „Ef þú ekki veist hvert þú
ætlar getur þú lent einhvers staðar annars staðar.“
I allsnægtaþjóðfélagi er ofþyngd eða offita nánast
sjálfgefin lending þeirra sem ekki velja sjálfir stefn-
una. Ætla má að um 60% fullorðinna Islendinga
séu yfir æskilegri þyngd og ríflega 20% með offitu-
sjúkdóm. Og þetta virðist enn eiga eftir að versna.
Ofþyngd ungmenna er í enn örari vexti en fullorðinna
en hún eykur líkur á ævilangri offituáþján (2-6).
Hér er því um að ræða risavaxið samfélagslegt
vandamál sem þarf að nálgast sem slíkt. Samfélags-
legar aðgerðir þurfa fyrst og fremst að beinast að því
að auðvelda fólki að lifa heilbrigðu lífi. Varast þarf
mikil boð og bönn og stýringu í þessu samhengi en
meira að leitast við að veita leiðsögn, hvatningu og
stuðning. Hafa þarf í huga að „heilbrigðu lífi haga má
á hundruð vegu“.
Eitt er það sem einkennir lífshætti margra offitu-
sjúklinga en það er óreiða og óskipulag einkum hvað
varðar næringu og hreyfingu en líka hvað varðar þætti
eins og svefn og hvfld.
Þeim væri mörgum hjálp í að til væru norm sem
gætu verið þeim lil hjálpar og skapað þeim ramma
um daglegt líf. Æskilegt er að fólk taki upp reglulegar
máltíðir, 4-6 alls, jafnt dreifðar yfir daginn og nærist
ekki þess utan. Þeir sem ekki hafa reglu á máltíðum
en borða út og suður í tíma og ótíma hafa enga hug-
mynd um hvað þeir hafa borðað og botna ekkert í því
af hverju þeir hafa fitnað. Þeir sem hafa skipulag á
mataræði sínu eiga auðveldara með að leiðrétta það
ef í óefni stefnir.
Hvað fólk borðar verður einstaklingsbundið og
háð smekk og aðstæðum. Þó þarf að vera fjölbreytni
í matarvali og fólk ætti að reyna að stilla sætindum og
feitmeti í hóf. I þessu samhengi má einnig benda á að
matvendni er algengt vandamál meðal of feitra sem
leiðast hennar vegna oft út í skyndilausnir og óhepp-
ilegt mataræði.
Sama gildir um hreyfingu, hún þarf helst að vera í
tiltölulega föstum skorðum ef hún á ekki að fjara út
með tímanum. Hún, líkt og mataræði fólks, þarf að
taka mið af getu, aðstæðum og áhuga þess. Æskilegt
er að fullorðnir hreyfi sig í „frjálsri hreyfingu" allt að
eina klukkustund á dag og þeir sem þurfa að grennast
eða viðhalda megrun ívið meira. Börn þurfa hreyf-
ingu í leik, ærslum og íþróttum allt að tvær til þrjár
klukkustundir á dag (7). Nauðsynlegt er að fá stuðn-
ing skóla og atvinnulífs við þessar lífsháttabreytingar.
Þau hafa beinan hag af því þar sem frammistaða og
afköst aukast ef næring og hreyfing eru í góðu lagi
auk þess sem heilsufar batnar.
Enda þótt brýnast sé að fyrirbyggja offitu verður
lika að mæta offituvanda þeim sem kemur upp hverju
sinni. Til skamms tíma var það ekki talið sjálfgefið
að heilbrigðisþjónustan ætti að koma að því verkefni
og enn ber talsvert á fordómum gegn offitu meðal
heilbrigðisstarfsfólks sem telur hana ekki eiga þar
heima.
Helstu rök fyrir því að heilbrigðisþjónustan eigi
að fást við þennan vanda eru annars vegar þau að
utan hennar er ekki að vænta nægilega skipulagðra
vinnubragða né framfara í meðferð. Þá hefur sýnt
sig að of feitt fólk verður endurtekið fórnarlömb
„lukkuriddara“ sem telja sig hafa skotleyfi á það með
hvers kyns prangi og illa grunduðum kenningum og
fullyrðingum um leiðir til lausnar. í þessu umhverfi
Ludvig Árni
Guðmundsson
Höfundur er sérfræðingur
í heimilislækningum
og endurhæfingu.
Læknablaðið 2004/90 539