Læknablaðið - 15.07.2005, Blaðsíða 52

UMRÆÐA & FRÉTTIR / HUGÐAREFNI
Gufuuppstreymi í
Jarðbaðshólum í
Mývatnssveit.
Þjórsárholtsbaðið.
Innréttinganna í Reykjavík á laugardags- og
sunnudagskvöldum. (1)
Laugalækurinn var einnig notaður til baða og
líklega hefur Jón Kærnested kennt sund í læknum
árið 1823 (23).
Marteinslaug í Haukadal var einnig lýst af
Eggert og Bjarna:
... baðlaug, endur fyrir löngu helguð heilögum
Marteini frá Tour ... mikið notuð og í miklum
metum. Sú saga er sögð um Marteinslaug þessa,
að hún hafi með yfirnáttúrulegum hætti sprottið
upp úr hörðum kletti og fallið síðan gegnum
íhvolfa rennu ofan á klettinum niður í baðþróna.
Þá er sagt að vatnið sé gætt lækningamætti. (1)
Laugin var tempruð með köldu vatni úr Kaldalæk
(24).
Laugin spilltist á 19. öld og er horfin í lok aldar-
innar, en kietturinn íhvolfi sem stóð á lækjarbakk-
anum notaður sem þvottaker (25).
1927 var friðað „Steinker fornt við Marteins-
laug“. Nokkru seinna var reistur skúr yfir Marteins-
hver (gufubað) sem var rifinn fyrir skömmu og þá
kom steinkerið í ljós á lækjarbakkanum. Það var
flutt að annarri laug skammt frá sem sumir álíta
Marteinslaug.
Fleiri laugar eru taldar mjög gamlar, s.s. Leirár-
laug, þekkt fyrir það að Árni Oddsson lögmaður
fannst þar látinn í laugu árið 1665. Og Grettislaug
á Reykhólum lifir í munnmælum.
Gömul nöfn á hverum og laugum eru oft lýs-
andi, s.s. Baðlaug, Baðlaugarhver, Þvottalaug,
Þvottahver, Þvottahola, Ullarhver, Vaðmálshver,
og Gvendarlaugar finnast víða.
Séra Jónas frá Hrafnagili segir frá því í Islensk-
urn þjóðháttum að
svokölluð þurraböð voru talin hafa mestan lækn-
ingamátt, sérstaklega við gigtinni. Þau voru þar
sem heitar gufur lagði upp úr jörðu. Kofi var
gerður yfir gufunni og lágu menn þar og svitn-
uðu ákaflega. (26)
Fyrsta lýsingin er af jarðbaðinu (þurrabað)
í Reykjahlíð í íslandslýsingu Odds biskups Ein-
arssonar í lok 16. aldar. Þar segir frá því merki-
lega fyrirbæri að menn skríði inn í kofa sem er
reistur yfir heita hraunsprungu og velti menn sér
þar í heitum sandinum og svitni. Ef hitinn er ekki
nógur róta menn í sandinum með spýtu og stígur
þá upp létt gufa og fyllir kofann þægilegum hita.
Bað þetta er talið búa yfir leyndum lækninga-
mætti (27). Gísli biskup Oddsson segir í ritgerð
sinni „De Mirabilibus Islandiae" að baðið lækni
allt. Það var talið áhrifaríkast um Jónsmessu og
þá fjölsótt. Þegar Sveinn Pálsson skoðar þetta
fræga þurrabaðl794 er það orðið óþolandi heitt
(2). Og það má til sanns vegar færa því að Þura
í Garði segir að Aldís formóðir Skútustaðaættar
hafi kafnað í Mývatnsbaðhúsi 1803 þar er nú heita
Jarðbaðshólar (28). Ebeneser Henderson er þarna
á ferð 1814 og lýsir því svo:
kofi hlaðinn úr hraungrjóti yfir gryfju eina og er
í henni sprunga er gufustraumur kemur upp úr
og hitar kofann svo gífurlega að maður er í svita-
baði. Það er óþægilegt.
Hann segir baðið frægt fyrir að lækna allskyns
sjúkdóma (24). Á 19. öld kvarta fleiri ferða-
menn yfir hitanum og baðið virðist lítið notað. í
Mývatnseldum breytist hitinn í hrauninu sem sjá
má af gufustreyminu og hitanum í Stórugjá og
Grjótagjá. 1940 var gufubaðstofa endurreist og
„enn leita sjúklingar sér þar lækninga, einkum við
gigt og fá furðu góðan bata“, enda var baðið vígt af
Guðmundi biskupi góða (29).
Þurrabaðið í Þjórsárholti er mjög gamalt þótt
því sé ekki lýst fyrr en um miðja 18. öld af Eggert
og Bjarna (1). Þetta er lítill torfkofi á bökkum
Þjórsár, hurðalaus og gat á þaki. Ég gerði við þakið
og byrgði dyrnar og skreið inn við þriðja mann,
rótaði með spýtu í hornunum á kofanum þar sem
Eggert og Bjarni sögðu að gufuaugun væru og viti
menn, kofinn fylltist af heitri, ósýnilegri gufu. Þetta
þurrabað er mjög þægilegt og heilsusamlegt. Það
620 Læknablaðið 2005/91