Læknablaðið - 15.03.2011, Qupperneq 41

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Morfín sem var fyrsta lyfið er dælt var í hold
sjúklinga er enn í fullu gildi. Verður tæpast bent
á nokkurt annað lyf sem hefur haldið gildi sínu
svo vel og lengi. Raunar töldu læknar lengi vel
að morfín gefið undir húð ylli ekki ávana og
fíkn, þótt ópíum um munn gerði það. Af ritgerð
Allbutts frá 187026 (og viðauka við hana) má skilja
að misnotkun morfíns af völdum lækna hafi víða
verið alvarlegt vandamál á síðari hluta 19. aldar.
Ætla má þó að þessa hafi ekki gætt hér á landi
vegna þess hve íslenskir læknar tóku almennt
seint að nota lyfjadælur og holnálar við lækningar.
Prentaðar heimildir um stungulyf eða notkun
þeirra á íslandi hafa ekki fundist fyrr en nálgast
tekur aldamótin 1900. Þessu til stuðnings er að
lyfjadælur og holnálar hafa væntanlega ekki
verið til í helsta spítala landsins árið 1878.12 Ekki
er þetta síst athyglisvert vegna þess að þeir þrír
læknar (Jón Hjaltalín, Tómas Hallgrímsson,
Jónas Jónassen) sem báru uppi kennslu við
Læknaskólartn frá upphafi 1867 og fram yfir
1890, voru allir menntaðir utan landsteinanna.
Tveir þeirra voru að auki læknar við aðalspítala
landsins. Skurðlækningar í nútímaskilningi námu
hér land á síðasta tug 19. aldar og upp úr
aldamótunum 1900. Leiddi það án efa smám
saman til aukinnar notkunar á verkjadeyfandi
lyfjum til innstungu. Ný staðdeyfingarlyf (í stað
kókaíns) ruddu sér og til rúms í byrjun 20. aldar
og síðar. Ef dæma má af þeim heimildum sem
fyrir liggja um fjölda stungulyfja hér á markaði,
hefur þessi þróun þó verið ærið hæg (mynd
9). Skýrslur spítala eru ótrúlega fáorðar fram
eftir árum um notkun stungulyfja og geta varla
um notkun annarra lyfja en svæfingarlyfja og
staðdeyfingarlyfja. Skýrslur spítala hafa því í heild
lítið heimildagildi um notkun stungulyfja á því
tímabili er hér um ræðir.
Auglýsingar hafa talsvert heimildagildi um
það sem auglýst er. Því er það í ljósi sögunnar
mjög bagalegt að Lyfjaverslun ríkisins skyldi
aldrei auglýsa stungulyf né önnur lyf og það
engu síður þótt til þess gætu hafa legið gild rök.
Ein fyrsta auglýsing ótvírætt um stungulyf í
Læknablaðinu (um norskt sérlyf með morfínlíka
verkun) er frá árinu 1932.68 Sú auglýsing, ásamt
fyrstu auglýsingum um lyfjadælur og holnálar
nokkru fyrr,14- 15 benda eindregið til þess að
breiðari markaður stungulyfja hafi þá verið að
verða til. Það styður ennfremur þessa ályktun
að mikil fjölgun stungulyfja hér á markaði varð
á árunum 1929-1936 (mynd 9). Engin augljós
skýring er hins vegar á fækkun stungulyfja árið
1951 í samanburði við árið 1936.
Athygli vekur hve mörg apótek framleiddu
stungulyf á árabilinu frá ca. 1940-1970. í þennan
flokk bættust þrjár lyfjagerðir og heildsölur.
Það vekur jafnframt athygli að burðarásinn í
framleiðslu nær allra þessara fyrirtækja voru B-
og C-vítamínstungulyf. Þau framleiddu einnig
flest eða öll prókaínstungulyf. Einungis tveir
stærstu framleiðendurnir, Reykjavíkurapótek og
Lyfjaverslun ríkisins, buðu upp á stórt úrval
stungulyfja. Heimildir um innlenda framleiðslu
stungulyfja eru af skomum skammti. Samt má
ætla að framleiðsla B- og C-vítamínstungulyfja
(og prókaínstungulyfja) hafi á tímabili verið
sérlega arðbær (vegna mikillar notkunar?), en sá
hagnaður síðar horfið og þar með sá grundvöllur
sem verið hafði til framleiðslu á stungulyfjum
eða jafnvel öðrum lyfjum í lyfjabúðum. Auknar
kröfur til lyfjagerðar hafa og án efa skipt verulegu
máli. Skömmu áður en lyfjaframleiðslu lauk í
Reykjavíkurapóteki voru þessi mál skoðuð með
formlegum hætti þar. Niðurstaðan var einföld:
Framleiðsla lyfja með sama hætti og verið hafði
stóð ekki undir sér. Apótekið treysti sér heldur
ekki til að verða við auknum kröfum um góða
framleiðsluhætti á lyfjum („Good pharmaceutical
manufacturing practice")-69 Þótt þessi staða sé
uppi um framleiðslu á stungulyfjum eða á öðrum
lyfjum í lyfjabúðum, kann annað að gilda um
framleiðslu lyfja á vegum ríkisins í ljósi sérstöðu
lyfjamarkaðar og þeirrar fákeppni sem hér ríkir.
Það er viðurkennt að hefðbundin markaðs-
lögmál gilda ekki nema að litlu leyti á lyfjamarkaði.
Þetta mótast af því að sá sem ávísar lyfjum
(læknir) þarf ekki að greiða þau, og sá sem
notar lyfin (sjúklingur), þarf að jafnaði einungis
að greiða þau að hluta (30-40%), en ríkissjóður
greiðir meirihlutann.70 Því er það illskiljanlegt að
ríkissjóður skyldi einkavæða Lyfjaverslun ríkisins
og flytja með þeirri ákvörðun sem næst alla
framleiðslu á stungulyfjum (eða öðrum lyfjum),
sem teljast samheitalyf (lyfjasamsetningar,
sem ekki eru varðar einkaleyfum upphafslegs
framleiðanda) á hendur eins framleiðanda,
Actavis. Þar á ofan hefur þessi framleiðandi
nánast ákvörðunarvald um það hvort lyf séu
framleidd í landinu eða ekki og getur í krafti stöðu
sinnar ráðið lyfjaverði eins og bent hefur verið á.71
Þakkarorð
Heimildamönnum, sem auðkenndir eru með
fæðingarári í heimildaskrá, er þakkað þeirra
framlag. Dr. Kristínu Björgu Guðmundsdóttur,
dýralækni, Tryggva Ásmundssyni, lækni,
og Wemer Rasmussyni, fyrrum lyfsala, eru
færðar þakkir fyrir að lesa yfir handritið
og gagnrýna. Önnu Þorbjörgu Þorgrímsdóttur,
Lækningaminjasafninu, er þakkað fyrir að leyfa
LÆKNAblaðið 2011/97 173