Læknablaðið - 15.06.2011, Blaðsíða 26

ALDARAFMÆLI HÍ
Minning Louis Pasteur
Útvarpserindi flutt 2. júlí 1947
Björn
Sigurðsson
1913-1959
Björn Sigurðsson. Minning Louis Pasteur -
Útvarpserindi flutt 3. júlí 1947. Ritverk 1936-1962,
Reykjavík 1990: 793-6. Setning: Laeknablaðið.
Góðir hlustendur.
Félag frönskumælandi manna í Reykjavík, Alliance francaise,
minntist nýlega 50 ára dánardægurs Louis Pasteur, hins ágæta
franska vísindamanns. Við það tækifæri var þetta erindi flutt
(20. maí 1947).
Afburðamenn eru ætíð freistandi íhugunarefni. Það á að sjálf-
sögðu jafnt við, hvort sem um er að ræða vísindamenn, skáld,
þjóðhöfðingja eða eitthvað annað. Hins vegar má ef til vill segja,
að afburðaskáld eða afburðavísindamaður sé hugstæðari, vegna
þess að hann er liður í augljósri og þekktri þróun í sinni grein.
Þess vegna má fylgja starfi hans og hugsun lið fyrir lið á þekktum
bakgrunni; svo að segja sjá handbragð hugsunar hans við torleyst
vandamál. Það er sem sé venjulega enn fróðlegra að sjá og læra,
hvernig snillingurinn vann, en hverju hann afrekaði, þótt hið
síðara sé oftast kunnara almenningi.
Louis Pasteur er áreiðanlega eitt þekktasta og ótvíræðasta dæmi
um snilling, og þess vegna sérstaklega fróðlegur til íhugunar. Hann
var ekki einn af þeim, sem fann af hálfgildings heppni einhver
ein þýðingarmikil vísindaleg sannindi og gerði úr uppgötvun
sinni hagnýta og nauðsynlega hluti, sem hjálpuðu mönnum í
daglegu lífi þeirra og baráttu. Slíkir menn eru sem betur fer
margir og öðlast fyrir starf sitt verðskuldaða frægð og heiður.
Louis Pasteur leysti hins vegar svo mörg og ólík verkefni að
undrum sætir. Hér er að sjálfsögðu ekki tækifæri til að rekja
vísindaafrek Pasteurs, en þó má drepa á nokkur til að minna á,
hve óhemju margs konar og hvert öðru ólík þau voru.
Hann varð fyrst þekktur fyrir uppgötvanir, sem gerðar voru í
þágu víniðnaðarins franska, en hafa haft grundvallandi þýðingu
fyrir efnafræði og sýklafræði, jafnframt því að þær leystu hin
aðkallandi verkefni, sem lágu fyrir í iðnaðinum.
Pasteur tók við af öðrum og sannaði endanlega að generatio
spontanea á sér ekki stað, þ.e.a.s. að líf kviknar ekki af sjálfu sér á
jörðu hér, heldur kvikna allar lifandi verur af öðrum verum sömu
eða svipaðrar tegundar. Pasteur átti drýgstan þátt í að sanna, að
næmir sjúkdómar í mönnum og dýrum stafa af slíkum lifandi
verum, sýklum. Ef menn draga þessar uppgötvanir saman í eitt;
annars vegar, að næmir sjúkdómar orsakast af lifandi verum, og
hins vegar, að engar lifandi verur kvikna af sjálfu sér, þá heldur
ekki sýklarnir, er orðin augljós þýðingarmesta leiðin til að verjast
næmum sjúkdómum. Á grundvelli þessara skoðana innleiddi enski
læknirinn Joseph Lister nýjar aðferðir við meðferð á sárum og
lagði þar með aðal hornsteininn undir handlækningar eða kirugi
síðari tíma. Með rannsóknum Pasteurs var ennfremur rudd brautin
til skilnings á barnsfararsóttinni, sem um þetta leyti drap mikinn
hluta sængurkvenna í fæðingastofnunum Evrópu. Þannig mætti
lengi telja. Pasteur staðnæmdist aldrei við neina uppgötvun mjög
lengi, hversu þýðingarmikil sem hún var; hann var sífellt kominn
út í þykkni hins óþekkta að nýju og byrjaður að ryðja nýja götu.
Hann sýndi fram á, að draga má úr sýkingarmætti ýmissa sýkla,
þannig að þeir geti ekki framkallað sama sjúkdóm og áður, þótt
þeir komist inn í líkamann, heldur aðeins mjög óverulega smitun,
sem er skaðlaus en skilur eftir ónæmi í líkamanum gegn síðari
sýkingu. Frægust er að sjálfsögðu bólusetning Pasteurs gegn rabies
eða hundaæði. Hundaæði er sjúkdómur í hundum, heilabólga,
sem veldur því að hundarnir tryllast og bíta menn og skepnur.
Við það flyzt smitið í þann, sem bitinn var, og, ef viðkomandi
veikist á annað borð, er honum vís dauði eftir ægilegar þjáningar.
Pasteur fann ráð til að hálf-drepa þennan sýkil, sem er vírus,
þannig að nota mátti hann til að framkalla nokkurt ónæmi gegn
hundaæðinu.
Þetta var mjög merkileg uppgötvun. Hún er máske ekki
merkilegust vegna þeirra lífa, sem hún hefur bjargað, og þeirra
þjáninga, sem hún hefur fyrirbyggt, heldur vegna þess að hún
ruddi nýja braut. Sama braut hefur síðan verið farin ótal sinnum.
Fjölmargir sjúkdómar eru nú fyrirbyggðir vegna þess, að Louis
Pasteur hafði sýnt fram á, að sjálfa sýklana má taka og gera að
þjónum sínum, svipta þá sumum eiginleikum, en láta þá halda
öðrum, og nota þá síðan til að berjast gegn sjálfum sér.
Hér er ekki tækifæri til að rekja eða ræða vísindalegar upp-
götvanir Louis Pasteur frekar. Þau verkefni, sem hann tók sér,
eða honum voru fengin, voru svo margs konar og hvert öðru
ólík, að undrum sætir hve áhugi hans og skilningur náðu víða.
Hann myndi hafa borgið nafni sínu frá gleymsku með einni
eða tveimur af uppgöh'unum sínum. Ýmsum hefði áreiðanlega
orðið það á að hrífast svo af sjálfum sér og afreki sínu að þeir
létu staðar numið. Pasteur lagði hins vegar alltaf af stað í leit
að nýju landi.
Á yngri árum sínum var Pasteur ekki sérstakur afreksmaður við
nám, enda gæti ég trúað, að það, sem gerði hann að afreksmanni,
hafi fremur verið skapgerð hans en gáfur. Louis Pasteur var
366 LÆKNAblaðið 2011/97