Læknablaðið - 15.06.2011, Blaðsíða 28

ALDARAFMÆLI Hl
Louis Pasteur 1822-1895. FPG/Taxi/Getty Images
bólusetningu, sem sáralítil raun var enda komin á og hefur ekki
reynzt sérstaklega vel síðan, myndi eyðileggja álit Pasteurs og
þessarar nýju bólusetningar. Uppástunga Rossignol var þess vegna
bráðsnjöll og lævísleg.
En Pasteur hikaði ekki eitt augnablik við að taka þessu
tilboði búnaðarfélagsins. Samstarfsmenn hans og vinir bentu
honum á hættuna, sem í þessu væri fólgin. En Pasteur var
alveg grandalaus. Hann svaraði: „Þetta gekk ágætlega með 14
kindur hér í vinnustofunni. Auðvitað gengur það jafn vel með
50 í Melun". Tilraunin var síðan gerð í Pouilly-le-Fort, eins og
til stóð, og hún fór nákvæmlega eins og Pasteur hafði ráðgert.
Dýrin, sem voru ekki bólusett, drápust öll, en hin lifðu öll.
Þetta var auðvitað fyrst og fremst að hafa stríðslukkuna með
sér, og sýnir það fyrst og fremst, að Pasteur átti til að vera ekki
minni baráttumaður en vísindamaður. Oft hefur verið á það
bent síðan, að þetta hafi verið hálf barnaleg aðferð. Auðvitað
var hinni vísindalegu hlið málsins engu borgnara, þótt þessi
tilraun væri gerð að viðstöddum blaðamönnum og með miklu
auglýsingaskrumi. Hins vegar var áhættan mikil bæði fyrir Pasteur
sjálfan og allan hans málstað, ef einhver mistök yrðu með þessa
lítt reyndu aðferð. En skapferli Pasteurs var ekki hversdagslegt.
Hann hafði til að bera þá ofstækisfullu trú á málstað sínum og
hinni vísindalegu aðferð, að hann má vera öfundsverður af. Sú
staðreynd hjálpaði vissulega ekki til að gera hann óskeikulan,
þvert á móti, en hún hefur líklega hjálpað til að gera hann að
afreksmanni.
Það er mikil tízka, að vísindamenn á vorum dögum hendi
gaman að viðleitni eldri kynslóða, og einstöku sérvitringa nú,
til að leysa gátur náttúrunnar með hugsuninni einni. Aður fyrri
voru allar náttúrurannsóknir stundaðar í þeim yfirlýsta tilgangi
að auðga heimspekina, og enn eimir eftir af þessari skoðun í
ýmsu formi. Enn verða menn doktorar í heimspeki á því að
rannsaka skemmdir í heyi eða vaxtarlag á nautum.
Síðustu eina til tvær aldir hafa vísindin að mestu hætt að líta á
sig sem virðulega dægradvöl fyrir fínt fólk með stífaðar manséttur,
heldur eru þau nú fremur óhreinlegt handverk, en kröfurnar um
hæfileika vísindamanna, bæði skapgerð þeirra og menntun, ef til
vill strangari en nokkru sinni fyrr. Robert Boyle, sem stundum er
kallaður faðir efnafræðinnar og sjálfur var auðugur aðalsmaður,
brezkur, segir á einum stað: „Og þótt efnahagurinn leyfi mér,
Guði sé lof, að gera tilraunir með annarra höndum, hef ég nú
samt sem áður ekki verið svo teprulegur, að ég hafi skirrzt við að
kryfja með eigin hendi hræ af hundum, úlfum, fiskum og jafnvel
rottum og músum. í vinnustofu minni hika ég heldur ekki við
að handleika berhentur leirleðju og viðarkol." Vísindamenn síðari
ára fylgja sannarlega þessu fordæmi út í æsar. Á síðari tímum
hefur sem sé það tvennt gerzt, að vísindamaðurinn hefur færzt
í návígi við verkefni sín og í stað þess, að hver og einn ætli að
leysa „heimsgátuna" hafa menn valið sér dálítið afmarkaðri og
viðráðanlegri verkefni. Sömu tilhneigingar virðist raunar gæta í
tónlist og myndlist nútímans.
Síðan þessi breyting varð hafa vísindin umskapað heiminn. En
því nefni ég þetta hér, að Louis Pasteur var einn merkilegasti
brautryðjandi hinnar nýju aðferðar, þ.e. experimental vísindanna.
Hann hafði eitthvert einstakt næmi við að þreifa sig fram til
hinna óljósu raka, sem stjórna fyrirbærum náttúrunnar. Hann
sagði sjálfur einhvern tíma, að mestu skipti að hugur manns
væri við öllu búinn, m.ö.o. að maður sæi ekki aðeins það, sem
maður ætti von á, heldur einnig hið óvænta. Það er máske sjálfur
leyndardómurinn við snilligáfu hans.
Fyrir nær réttum 65 árum, í apríl 1882, var hátíð haldin í París
til að fagna kjöri Pasteurs í Academie francaise. Ernest Renan,
rithöfundurinn frægi, var í forsæti og bauð Pasteur velkominn með
ræðu. Hann mælti m.a. þessum orðum til Pasteurs: „Sannleiksdísin
er eins og ástleitin mær, herra minn. Henni er ekki um, að sótt
sé eftir sér af of miklum ástríðum. Afskiptaleysið lánast oft betur.
Hún smýgur úr höndum manns, er maður heldur sig hafa náð
tökum á henni, en hún gefur sig manni á vald, ef maður endist
til að bíða. Einmitt þegar hún virðist glötuð, birtist hún að nýju.
Hún verður hins vegar ósveigjanleg, sé farið of hart að henni,
þ.e.a.s. þegar maður elskar hana of mikið."
Ég held, að Renan hafi lýst hér nokkuð vel hinni tvísýnu og
erfiðu leit að lögmálum náttúrunnar, sem hann kaus að kalla
sannleikann eða sannleiksdísina. Hin hnyttna lýsing hans er þá
máske um leið nokkur vísbending um þann andlega sveigjanleika,
þrautseigju og ráðsnilld, sem snillingurinn Pasteur átti yfir að ráða.
Svo mikið er víst, að síðan Pasteur lifði og starfaði er líf
mannanna annað en áður, öruggara og heilbrigðara.
368 LÆKNAblaðið 2011/97