Þjóðlíf - 01.12.1985, Qupperneq 32

eftir Ólínu Þorvarðardóttur
Veggristur í Áshelli. Ljósmynd þessa birti Einar Benediktsson ásamt eftirfarandi texta í jólalesbók Morgunblaösins 1929:
- Efst til hægrí eru tvær myndir af fiskum. Fisktáknið er algengt í frumkristni og síðar, og kemur til afþví að orðið „ fiskur“ á
grísku hefur inni að halda skammstöfun á nafnl Krists. Orðið er „ichþys": l(esus) Ch(ristos) Þ(eou) Y(ios) S(óter), Jesús
Kristur, Guðs son, Frelsari.
Árbók fomleifafélagsins um
Skollhólahelli 1982 og hellamyndir
Kjarvals 1984.
Friðaðir hellar fara
forgörðum
Víða um Suðurland finnast
manngerðir hellar, sem grafnir
hafa verið inn í hóla og hæðir. Vitað
er um hella þessa á svæðinu frá
Ölfusá, austur í Mýrdal og sagnir eru
til um þá ennþá austar. í mörgum
þeirra hafa fundist rúnaristur,
galdrastafir og torræð tákn, allt frá
óskiljanlegri fomeskju yfir til
bílnúmera 20. aldar. Það er
almarmarómur á Suðurlandi að
margir elstu hellanna séu frá
forsögulegri tíð og hafi sumir hverjir
verið bústaðir papa.
Hellum þessum hefur furðu lítil
athygli verið sýnd fyrr en Ámi
Hjartarson, jarðfræðingur, tók að
skoða þá er hann var á
rannsóknarleiðöngrum um
Suðurland fyrir þremur árum á
vegum Orkustofnunar. Ami á ekki
langt að sækja áhugann á
fomleifafræði; hann er bróðursonur
Kristjáns sáluga Eldjáms. Kona hans,
Hallgerður Gísladóttir,
sagnfræðingur, starfar á
Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins
sem hún veitir nú forstöðu í leyfi
Áma Bjömssonar.
Á ferð sinni um Rangárvelli tók
Ami að rannsaka hella þessa út frá
jarðfræðilegu sjónarmiði. Þegar
honum var sýndur hellir, sem
nefndur hefur verið Skollhólahellir
og er grafinn í svokallaðan Hellishól
í Ásahreppi, þá sá hann að hér var
um áhugavert, menningarsögulegt
fyrirbæri að ræða. Á
hellisveggjunum gat að líta
rúnaristur og tákn, svo hann þóttist
sjá, að hér mættust tvær
fræðigreinar: jarðfræði og
sagnfræði. Hallgerður, kona hans,
fékk samstundis áhuga á hellunum,
svo nú tóku þau hjónin að rannsaka
þá í sameiningu. Hefur sú iðja verið
„helsta fjölskylduhobbýið" frá þeirri
stundu. Þau vinna nú að gerð
heimildarmyndar fyrir sjónvarpið
um þetta efni.
Elstu heimildir um manngerða
hella er að finna í jarteiknabók
Þorláks biskups hins helga frá 1199.
Þá er sagt frá hellagerð á Geirlandi
á Síðu í Gunnars sögu
Keldugnúpsfífls. Yngri heimildir em
m.a. Undur íslands sem Gísli
Oddsson biskup ritaði árið 1638,
Jarðabók Áma Magnússonar og
Páls Vídalíns frá 1708 og 1709, og
loks deildu þeir Einar Benediktsson
og Matthías Þórðarson,
þjóðminjavörður, um hellana í
byrjun aldarinnar. Ritaði Matthías
grein í Árbók Hins íslenska
fomleifafélags árið 1930 þar sem
hann gerir grein fyrir könnun sinni á
hellunum. Em þá ótaldar greinar
sem þau Ámi Hjartarson og
Hallgerður Gísladóttir hafa ritað í
Fyrir utan rúnaristumar, er ýmsar
minjar að finna í hellunum, t.d.
baðker undir sauðfé, brunna, jötur
o.fl. Hellamir hafa einkum þótt
ákjósanleg útihús, en auk þess hafa
sumir þeirra verið mannabústaðir.
Að sögn þeirra Hallgerðar og Áma
er vafalaust að finna elstu
uppistandandi hús á íslandi á meðal
þeúrra.
Alkunna er, að búið var í
manngerðum sandsteinshellum á
Laugarvatnsvöllum í Ámessýslu
fram yfir 1920. Þar fæddist t.a.m.
kona ein sem nú er á besta aldri og
búsett í Reykjavík. Þá munu
hellamir hafa gegnt margskonar
hlutverki, allt frá þingstöðum og yfir
í hundahreinsunarhús.
Matthías Þórðarson,
þjóðminjavörður, lét friða fjölmarga
hella í byrjun aldarinnar, en margir
þeirra hafa þó horfið á þessari öld;
verið grafnir í sundur, hrunið og
horfið undir nýbyggingar.
Þegar Ámi og Hallgerður
spurðust fyrir um hellana í
32 ÞJÓÐLÍF