Þjóðlíf - 01.01.1990, Blaðsíða 50

VIÐSKIPTI
KVÓTAKERFIÐ OG
HAGSMUNAÖFLIN
Fiskveiðistefna íslendinga og félagsleg ábyrgð. Vandi sjávarútvegsins;
vistfrœðilegur og hagrœnn — og félagsleg kreppa.
EFTIR GÍSLA PÁLSSON
Á örfáum árum hefur sjávarútvegur
landsmanna tekið róttækum breyting-
um. Reynslan af fiskveiðistefnu síðast-
liðinna ára gefur tilefni til að spyrja: Er
það dulið markmið fiskveiðistefnunnar
að hygla fámennum hagsmunahópum?
Er eðlilegt að 39 menn á Fiskiþingi séu
ráðandi um „sameign þjóðarinnar“? Eru
aðrir landsmenn og stofnanir eins og al-
þingi nánast skuldbundnir til að fara eftir
þeirra vilja?
Fáum blandast hugur um að sjávarútveg-
urinn stendur á tímamótum. Allt frá
upphafi íslandsbyggðar hafa miðin í
kringum landið verið skilgreind sem opið
eða frjálst svæði - ýmist sem almenningur
eða sameign þjóðarinnar. Yfirleitt hefur
það viðhorf verið ráðandi að ekki megi
dæma neinn úr leik. Sú fiskveiðistefna var
talin sanngjörn, sem ekki gerði upp á milli
manna. Með kvótakerfinu var, eins og öll-
um er kunnugt, farið inn á algjörlega nýja
braut. Ekki er endilega deilt um það leng-
kvótakerfið marka dýpri spor fyrir sjávar-
útveginn en nokkur önnur lagaleg nýjung,
ef frá eru talin landhelgislögin. Ekki verð-
ur framhjá því gengið að fiskveiðistefnan,
hver sem hún er, hefur víðtæk þjóðfélags-
leg áhrif. Stjórnun fiskveiða er því eitt
helsta ágreiningsmál íslenskra stjórnmála.
að er alkunn staðreynd að viðgangur
mikilvægustu auðlinda okkar, fiski-
stofnanna, ræðst af flóknum tengslum í
náttúrunni. Stjórnunarvandi sjávarútvegs
er þess vegna að hluta til vistfræðilegs eðl-
is. Til að leysa stjórnunarvanda útvegsins
þarf auk þess að taka mið af ýmsum hag-
rænum lögmálum, sem varða sérstaklega
framleiðslu og markaði, verðlag og við-
skipti. En fiskveiðistefnan hefur einnig
víðtæka þjóðfélagslega þýðingu. Það
hvort við náum þeim vistfræðilegu og hag-
rænu markmiðum, sem við setjum okkur,
er að hluta til háð félagslegum skilyrðum.
Þriðji hluti vandans er þess vegna af fé-
lagslegum toga.
Það kann að vaka fyrír fylgismönnum kvótakerfa að standa vörð um hagsmuni ákveðins hóps
útgerðarmanna.
ur hvort nauðsynlegt sé að dæma ein-
hverja úr leik, heldur miklu fremur um
hvernig eigi að gera það, hvaða afleiðingar
það hafi í för með sér, og hverjir eigi að
annast dómarahlutverkið. Sennilega mun
Sú stjórnunarstefna hlýtur að teljast
ákjósanlegust sem í senn tekur mið af vist-
fræðilegum, hagrænum og félagslegum
þáttum. í almennri, opinberri umræðu
höfum við hins vegar ekki gefið hinum
félagslega þætti nægilegan gaum. Fáir
myndu halda því fram, að það eina sem
þjóðarbúið varðar um sé að halda jafnvægi
við náttúruna og láta enda ná saman. Það
jafngilti því að segja að heimilislíf okkar
snerist aðeins um það að matast og afla
tekna. En við fjöllum stundum um vanda
sjávarútvegsins eins og um félagslegt
tómarúm sé að ræða, eins og heimilisfólk-
ið sé alls ekki til.
Að líkja þjóðarbúinu við heimili er sjálf-
sagt glannaleg og að sumu leyti villandi
einföldun, þó ekki væri nema vegna þess
að „heimilisfólkið“ á þjóðarbúinu hefur
stundum gerólíkra hagsmuna að gæta.
Líkingin er samt ekki út í hött. Upphaf-
lega var gríska orðið „Oikos“ - stofninn í
þeim alþjóðaorðum, sem notuð eru um
vistfræði og hagfræði („ökólógíu“ og „ök-
ónómíu") - látið vísa til „heimilis“ manna
eða „bústaðar". Á miðöldum tóku menn
hins vegar að nota heimilishugtakið í
þeirri þröngu og yfirfærðu merkingu sem
hugtakið „vist“ hefur nú, í merkingunni
lífríki eða náttúra. Fræðimenn töluðu um
„hagkerfi náttúrunnar“ („the economy of
nature“) til að leggja áherslu á að í lífríkinu
væri allt öðru tengt, að náttúran fæli í sér
skiljanlega skipan sem lyti ákveðnum lög-
málum. Til að skilja samhengið í þjóðar-
búi okkar, m.a. félagslega þýðingu fisk-
veiðistefnunnar, þurfum við að víkka
sjóndeildarhringinn og tileinka okkur
heimilishugtakið forna. Annars missum
við sjónar af heimilisfólkinu, okkur sjálf-
um.
Kvótakerfi af því tagi sem við þekkj-
um best eru nýjung, enda byggð á
þekkingu sem aflað hefur verið á þessari
öld á fiskistofnum og viðgangi þeirra. Á
hinn bóginn hafa slík kerfi víða verið tekin
í notkun á undanförnum árum - meðal
annars í Bandaríkjunum, Kanada, Ástra-
líu og Nýja Sjálandi. Þótt kvótakerfm séu
tiltölulega ný og margt skilji á milli veiði-
kerfanna sem þau miðast við - m.a. ólíkir
50 ÞJÓÐLÍF