Læknablaðið - 01.04.2014, Qupperneq 12

212 LÆKNAblaðið 2014/100
Þar var í 81% tilfella um óbólusetta ein-
staklinga að ræða og 8% sem ekki voru
bólusettir að fullu.17 Þessa faraldra má
því að stórum hluta rekja til ófullnægj-
andi þátttöku í bólusetningum, en
möguleg skaðleg áhrif bóluefna hafa
valdið mörgum foreldrum áhyggjum,
einkum tengsl við einhverfu. Engin
slík tengsl hafa fundist.18
Faraldsfræði mislinga á Íslandi er um margt sérstök vegna
einangrunar landsins og hins langa tíma sem oft leið á milli
faraldra. Í heilbrigðisskýrslum Íslands má finna yfirgripsmiklar
sögulegar heimildir og nákvæmar landfræðilegar upplýsingar
um skæða faraldra, sem hafa verið erlendum rannsakendum á
sviði faraldsfræði hugleikið rannsóknarefni.19,20 Engu að síður hafa
mislingafaraldrar 19. aldar hér á landi verið fremur lítið rannsak-
aðir. Þótt gögn úr heilbrigðisskýrslum séu um margt ítarleg, er þar
ekki unnt að finna upplýsingar um aldur, kyn og búsetu þeirra
sem létust úr skæðum farsóttum á árum áður. Slíkar upplýsingar
má hins vegar nálgast í kirkjubókum og manntölum, sem eru
vannýttar heimildir í læknisfræðirannsóknum hér á landi (mynd
1). Á 19. öld komu mislingar sjaldan til landsins og því var stórt
hlutfall þjóðarinnar næmt fyrir veirunni hverju sinni. Þess vegna
var sjúkdómurinn ekki landlægur hér á landi heldur barst hingað
með skipum á margra ára fresti. Einangrun var beitt en þegar slík
viðbrögð brugðust var veiran fljót að dreifa sér svo úr varð mann-
skæður faraldur. Stærstu mislingafaraldrar sem sögur fara af hér á
landi voru árin 1846 og 1882. Þegar um afar bráðar en skammvinnar
farsóttir er að ræða skapa kirkjubækurnar tækifæri til þess að búa
til lista yfir þá sem líklega létust úr slíkum sjúkdómum, löngu
eftir að faraldrarnir eru um garð gengnir.21 Slíkir listar geta því
varpað ljósi á afleiðingar þess er stór hópur næmra einstaklinga er
útsettur fyrir skæðri veiru á sama tíma. Hér verður faröldrum 19.
aldar gerð skil með vísan til íslenskra samtímaheimilda, einkum
kirkjubóka og tímarita.
Efni og aðferðir
Yfirlestur og skráning gagna
Á Þjóðskjalasafni Íslands er að finna kirkjubækur frá 18.-20.
öld. Í þær skráðu sóknarprestar niður upplýsingar um fædda,
fermda, gifta, burtvikna, innkomna og látna. Þar er að finna
persónugreinanlegar upplýsingar, þar með talið nafn, fæðingar-
og dánardag, búsetu og stundum dánarorsök. Fengið var yfirlit hjá
Þjóðskjalasafni Íslands um allar þær sóknir sem á landinu voru á
árunum 1845-47 og 1881-83 og kirkjubækur þeirra sókna yfirfarn-
ar. Af þeim 205 kirkjubókum sem voru skráðar fyrir árin 1845-47
voru 8 ekki til staðar, eða tæp 4%. Af þeim 188 kirkjubókum sem
voru skráðar fyrir árin 1881-83 voru 13 ekki til staðar, eða tæp 7%.
Því má gera ráð fyrir að dauðsföll hafi verið fleiri en þessi rann-
sókn sýnir. Upplýsingar um látna og mannfjölda eftir sóknum og
sýslum voru fengnar úr fáanlegum kirkjubókum og handskrif-
uðum manntalsskýrslum á Þjóðskjalasafni Íslands, sem og riti
Hagstofunnar, Hagskinnu. Hluti af þessum opinberu upplýsingum
var yfirfarinn og skráður á tölvutækt form. Tölulegar upplýsingar
um mannfjölda, fæðingar- og dánartíðni voru fengnar úr gögnum
Hagstofu Íslands. Greinargóðar lýsingar í Heilbrigðisskýrslum
landlæknis og héraðslækna voru einnig skoðaðar, auk gamalla
tímarita, bóka og greina.
Úrvinnsla og tölfræði
Fjöldi einstaklinga sem lést í hverjum mánuði það ár sem farald-
urinn geisaði var skráður niður og til samanburðar sá fjöldi sem
lést árið á undan og eftir. Faraldarnir báðir gengu yfir á nokkrum
mánuðum á árunum 1846 og 1882. Mislingarnir komu að vori til
og voru um garð gengnir við árslok. Vitað er að mislingar bárust
hvorki til landsins 1845 né 1847, sama gildir um árin 1881 og 1883.
Því var ákveðið að bera þau ár saman við mislingaárin 1846 og
1882. Dregin er sú ályktun að hinn aukni fjöldi dauðsfalla sem sést
á þeim tímabilum sem mislingarnir herjuðu á þjóðina, sé vegna
mislinganna. Reiknað var út umframdánarhlutfall (excess morta-
lity) eftir sýslum fyrir þau tímabil er faraldararnir stóðu sem hæst
á eftirfarandi hátt: Faraldurinn 1846 stóð yfir í um 7 mánuði (júní
til desember). Meðalfjöldi dauðsfalla yfir 7 mánuði í hverri sýslu
árin 1844-45 var dreginn frá fjölda dauðsfalla í júní til desember í
hverri sýslu árið 1846. Sá fjöldi var reiknaður sem hlutfall af mann-
fjölda í hverri sýslu árið 1845. Sömu aðferð var beitt fyrir síðari
R A N N S Ó K N
Mynd 1. Hér sést manntals-
skýrsla Snæfells- og Hnappa-
dalsprófastsdæmis fyrir árið
1846, rituð af Pétri Péturssyni
síðar biskupi. Ljósmyndina tók
Sandra Gunnarsdóttir á Þjóð-
skjalasafni Íslands.