Læknablaðið - 01.04.2014, Síða 26

226 LÆKNAblaðið 2014/100

S A G A L Æ K N I S F R Æ Ð I N N A R
LÆKNAbLAÐIÐ hefur komið út síðan 1915 og í þessum 100. árgangi blaðsins eru
greinar sem ritstjórnin hefur kallað eftir af því tilefni. Höfundar greinanna skrifa um
ýmis málefni sem snerta lækna, félagsleg, söguleg og fræðileg.
Þegar fyrsta tölublað Læknablaðsins kom út í janúar 1915 þurfti enn
að bíða þess í aldarþriðjung að fyrsta framskyggna slembirann-
sóknin yrði gerð. Í öðru tölublaðinu er meðal annars að finna eftir-
farandi málsgrein: „Við nálega öllum sjúkdómum er til aragrúi
af lyfjum. Lyfjafræðin og lyflækningarnar má segja að séu enn
á bernskuskeiði. Við vitum í rauninni svo lítið með vissu. Einn
mælir með þessu lyfi, annar með hinu. Við verðum í hvert skipti
að fara eftir bestu vitund. Hver verður að mynda sér skoðun, bæði
eftir eigin reynslu og reynslu annarra.”1 Síðan hefur mikið vatn
til sjávar runnið og gagnreynd læknisfræðileg þekking byggð á
traustum vísindalegum grunni hefur margfaldast að umfangi
og þar vegur hlutdeild hinnar framskyggnu slembirannsóknar
þungt. Segja má að eitt stærsta viðfangsefni lækna nú öld eftir
að Læknablaðið hóf göngu sína sé að fylgjast með því gríðarlega
magni af upplýsingum og rannsóknarniðurstöðum sem birtast og
varða starfið beint. Áætlað hefur verið að um það bil tvær milljónir
vísindagreina sem eiga heima í þekkingargrunni heilbrigðisþjón-
ustunnar birtist á hverju ári og að niðurstöður 75 framskyggnra
slembirannsókna og 11 kerfisbundinna yfirlitsrannsókna séu
gefnar út á hverjum degi.2
Í vísindaheiminum er lítill ágreiningur um að rannsókn Medical
Research Council í Bretlandi á meðferð lungnaberkla með streptó-
mýsíni3 (mynd 1) sé fyrsta rannsóknin sem uppfylli öll skilmerki
framskyggnrar slembirannsóknar, þótt hún eigi sér að sjálfsögðu
undanfara eins og flest vísindaafrek mannsandans.4 Slembirann-
sókn á kíghóstabólusetningum hófst á undan berklarannsókninni
en birtist þremur árum seinna.4 Berklarannsóknin hafði þá þegar
haft mótandi áhrif á vísindalega hugsun í læknisfræði sem urðu
síðar gríðarleg (mynd 2). Höfundarnir settu í fyrsta skipti fram
hugmyndina um einstaklingsbundna slembun, það er að láta
hendingu ráða í hvaða meðferðarhóp einstakir þátttakendur íhlut-
unarrannsóknar lentu. Þeir kynntu til sögunnar grundvallarhug-
myndir sem hafa staðist tímans tönn, eins og upplýst samþykki,
Framskyggnar slembirannsóknir
og þýðing þeirra fyrir
framþróun læknisfræðinnar
Guðmundur Þorgeirsson
prófessor í lyflæknisfræði, læknadeild Háskóla Íslands,
lyflækningadeild Landspítala
gudmth@landspitali.is
Guðmundur sat í ritstjórn Læknablaðsins árin 1983-1990.
Þótt hin framskyggna slembirannsókn eigi sér ekki langa sögu hefur
hún lagt af mörkum nokkuð áreiðanlegt mat á virkni og öryggi fjöl-
margra lyfja sem hafa haft mikilvæg heilsufarsáhrif. jafnframt hefur þessi
rannsóknaraðferð gerbreytt hugsunarhætti í læknisfræði og skipulagi í
heilbrigðisþjónustu. Hún situr efst í virðingarstiga þeirra rannsóknarað-
ferða sem þjóna heilbrigðisvísindum vegna þess að hún hvílir á traustum
vísindalegum grunni, gefur upplýsingar um orsakasamband umfram aðrar
aðferðir og tryggir betur að rannsóknarhópar séu sambærilegir. Sérstaða
aðferðarinnar er ekki síst sú að tekist er á við sveigð (bias) á skipulegan
hátt og með skýrum reglum þar sem slembunin, hið framskyggna rann-
sóknarsnið, og blindun þátttakenda og rannsakenda gegna mikilvægu
hlutverki. Samt eru gildrur og vandamál við hvert fótmál. Hér er saga
rannsóknaraðferðarinnar rakin og aðferðafræðilegum styrkleika og hlut-
verki í gagnreyndri læknisfræði gerð nokkur skil. Einnig eru takmarkanir og
veikleikar og helstu gryfjur á vegi rannsakenda ræddar, sem og ný verkefni
sem grillir í við sjónarrönd.
Ágrip
Mynd 1. Fyrsta framskyggna slembirannsóknin birtist í British Medical Journal 30.
október 1948 og fjallaði um meðferð á berklum með streptómýsíni.