Læknablaðið - 01.10.2014, Side 34

530 LÆKNAblaðið 2014/100

S a G a l æ k n i S F R æ ð i n n a R
unum.19 Þessi spá Níelsar rættist. Mikilvægur þáttur fræðslustarfs
Krabbameinsfélagsins laut frá upphafi að tóbaksvörnum og þar
var Níels í fararbroddi fyrstu árin, meðal annars með skrifum í
Fréttabréf um heilbrigðismál.
Árið 1958 fór Krabbameinsfélagið fram á að gerð yrði könnun
á reykingavenjum skólabarna í höfuðborginni. Könnunin sýndi að
talsvert var um reykingar hjá börnunum. Í kjölfarið var enn hert á
tóbaksvarnaáróðri, meðal annars með sýningum fræðslumynda í
bíóhúsum borgarinnar. Bæði móðurfélagið og Reykjavíkurfélagið
beittu sér kröftuglega fyrir því að tóbaksauglýsingar yrðu bann-
aðar og jafnframt snerust þau af krafti gegn lausasölu á sígarettum
með bréfaskriftum til fjármála- og heilbrigðisráðuneytisins, sem
leiddi til þess að lausasalan var bönnuð með reglugerð árið 1965.
Jón Oddgeir Jónsson framkvæmdastjóri Reykjavíkurfélagins sá að
mestu leyti um tóbaksvarnastarfið fyrsta áratuginn í samvinnu við
lækna. Meðal annars var farið í 33 barna- og unglingaskóla árið
1965 og einnig til 23 kvenfélaga og skóla fyrir ofan unglingastigið
með fyrirlestra, bæklinga og kvikmyndasýningar. Árið 1971, á 20
ára afmæli móðurfélagsins, vannst loksins sigur í áratugalangri
baráttu gegn tóbaksauglýsingum er bann við þeim var lögfest.
Árið 1975 birtust niðurstöður könnunar á reykingum grunn-
skólanema í Reykjavík sem sýndu að yfir 30% nemenda á aldrinum
frá 12 til 16 ára reyktu og daglega reyktu yfir 20%. Í elstu aldurs-
hópunum fór hlutfallið yfir 50%. Þá hafði Þorvarður Örnólfsson
lögfræðingur samband við stjórn Krabbameinsfélags Reykjavíkur
og kynnti henni hugmyndir um herferð gegn reykingum ungs
fólks. Stjórninni leist vel á hugmyndirnar og réði Þorvarð sem
framkvæmdastjóra Reykjavíkurfélagsins. Herferðinni var ýtt úr
vör í samvinnu við Krabbameinsfélag Íslands og skóla á höfuð-
borgarsvæðinu og landsbyggðinni þar sem nemendur og starfsfólk
skólanna fengu víðtæka fræðslu um skaðsemi reykinga. Nemendur
voru virkjaðir í baráttunni og vakti herferðin mikla athygli. Í næstu
könnun sem gerð var árið 1978 kom í ljós að hlutfall nemenda sem
reykti hafði lækkað í 21%. Þessi jákvæða þróun hélt stöðugt áfram
og árið 2013 voru daglegar reykingar 13-15 ára grunnskólanema
komnar undir 2%. Daglegar reykingar einstaklinga á aldrinum 18-
69 ára fóru úr 40% árið 1985 niður í 13% árið 2013.
Þorvarður var framkvæmdastjóri Krabbameinsfélags Reykja-
víkur til haustsins 1997 er Guðlaug B. Guðjónsdóttir upplýsinga- og
fjölmiðlafræðingur tók við starfinu. Auk baráttu fyrir tóbaksvörn-
um í skólum landsins hafði félagið einnig mikil áhrif á tóbaks-
varnalöggjöfina. Óhætt er að segja að hið vel skipulagða tóbaks-
varnastarf hafi forðað þúsundum einstaklinga frá sjúkdómum og
ótímabærum dauða.
Tóbaksvarnir í skólum landsins færðust frá Krabbameins-
félaginu til Lýðheilsustöðvar (síðar Embætti landlæknis) árið 2004.
Leit að leghálskrabbameini
Eftir að gríski læknirinn Papanicolaou gaf út bókina Diagnosis
of Uterine Cancer by the Vaginal Smear árið 1943 breiddist hratt út
þekking á aðferð hans við að nota frumustrok úr leghálsi til að
greina forstig leghálskrabbameins. Krabbameinsfélagið veitti
Ólafi Bjarnasyni lækni ferðastyrk árið 1949 til að kynna sér hinar
nýju aðferðir til að greina þetta krabbamein á byrjunarstigi.
Áður en leghálskrabbameinsleitin hófst var gerð tilraun með
almenna leit að krabbameinum í anda þeirrar hugsjónar félagsins
að greina krabbamein á lægri stigum. Árið 1957 opnaði Krabba-
meinsfélag Reykjavíkur krabbameinsleitarstöð (Leitarstöð-A) fyrir
almenning í húsnæði Heilsuverndarstöðvarinnar þar sem boðið
var upp á læknisskoðun og margvíslegar rannsókir, þar á meðal
á blóðsýnum, þvag- og saursýnum og frumusýnum frá leghálsi
kvenna. Móðurfélagið tók við rekstrinum árið 1958. Leitarstöð-A
fluttist síðar í Suðurgötu 22 og var þar til ársins 1972 er starfsem-
inni var hætt því hún var ekki talin hafa skilað tilskildum árangri.
Skipuleg leit að leghálskrabbameini hófst í júní 1964. Þetta
mein er einkar heppilegt til fjöldaleitar því hægt er að greina
og fjarlægja forstig þess. Leitarstöðin var í fyrstu kölluð Leitar-
stöð-B. Alma Þórarinsson var ráðin yfirlæknir og vann hún mikið
brautryðjendastarf við að koma leitinni á laggirnar. Alma kynnti
sér frumurannsóknir í Glasgow og Osló og átta stúlkur lærðu
frumugreiningu, flestar á Radiumhospitalet í Osló. Leitarstarfið
var kynnt fyrir íslenskum konum og þær hvattar til að mæta.
Þetta var meðal annars gert með bæklingum og fræðslufundum í
Úr dagblaðinu Vísi í júlí 1964. Alma Þórarinsson kynnir hina nýju leghálskrabba-
meinsleit fyrir fullu húsi í Gamla Bíói.
Unnið að tóbaksvörnum árið 1982. Frá vinstri: fræðslufulltrúar Krabbameinsfélags
Reykjavíkur, þau Guðbjörg Andrésdóttir, Ingileif Ólafsdóttir og Einar Axelsson. Þor-
varður Örnólfsson er lengst til hægri. Mynd í eigu Krabbameinsfélags Reykjavíkur.
Kristján Sigurðsson yfirlæknir Leitarstöðvarinnar frá 1982 til 2013. Mynd Ómar
Óskarsson.