Tímarit Máls og menningar - 01.03.1958, Blaðsíða 38

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
lenzki almúgamaður 19. aldar var án
alls efa leiknari í þeirri list að fara
með fjöðurstaf og penna en stéttar-
bræður hans í öðrum löndum, og ís-
lenzk bréf eru því víðtækari sögu-
heimildir og hafa frá meiru að herma
en títt var með öðrum þjóðum.
En þótt ekki verði efazt um það, að
íslenzk bréf 19. aldar séu sérstak-
lega mikilvæg að heimildagildi, þá
hefur ekki nema lítið brot af þeim
varðveitzt á söfnum til sögulegra
rannsókna. Mér er persónulega kunn-
ugt um, að ættingjar íslenzkra em-
bættismanna hafa brennt heilum
tunnupokum af bréfum, sem safnazt
höfðu saman á langri starfsævi. Það
er ekki langt síðan að maður einn
erfði allmikið bréfasafn eftir íslenzk-
an embættismann. Erfinginn enda-
velti öllu safninu, tíndi af bréfunum
frímerkin, sem voru mjög verðmæt,
en gerði síðan eld að bréfunum. Já,
það má segja, að eldurinn sleppi ekki
tökum á íslenzkum söguheimildum!
Þær hafa fuðrað upp í eldsvoðum á
liðnum öldum, einstaka ofsatrúar-
maður hefur varpað þeim á bál guði
til dýrðar, en á 20. öld kveikjum við
í þeim eftir að hafa hirt úr þeim það,
sem koma má í peninga.
Við íslendingar getum fundið
marga afsökun á því, að íslenzkar
söguheimildir fóru svo illa á umliðn-
um öldum sem raun er á orðin. ís-
lenzk móðir reyndi kannski að sefa
grátinn í hungruðu barni með því að
láta það naga skinnpjötlu, jafnvel
þótt á hana væri letrað fornt ljóð og
dýrt. í neyð 17. og 18. aldar lögðu
Islendingar sögu sína sér til munns.
Á veltiárum 20. aldar bera þeir sögu
sína á bál.
Það hljómar eins og öfugmæli, en
er þó engu að síður staðreynd, að hin
miklu umskipti sem orðið hafa á lífs-
kjörum þjóðarinnar hafa reynzt
hættuleg íslenzkum söguheimildum,
eða þeirri tegund söguheimilda, sem
ég hef nú rætt um, bréfunum. Til
sjávar og sveita hafa risið upp nýjar
vistarverur, á tveimur mannsöldrum
hefur öll þjóðin blátt áfram húsað bæ
sinn. Menn vilja ógjarnan flytja með
sér í nýju híbýlin bréfaruslið, sem
einhvern veginn fékk leynzt í gömlu
húsakynnunum þrátt fyrir þrengslin.
Svona ,,dröslur“, svo notað sé uppá-
haldsorð Árna Magnússonar, eru
ekki til annars en safna ryki í nýju
stássstofunum — í eldinn með þær!
Á síðustu árum hefur fólk brugðið
búi hópum saman, flutt úr afskekkt-
um plássum til kauptúna, flutt úr
kauptúnum til höfuðstaðarins eða til
Suðurnesja. Þetta fólk brennir líka
bréfarusli gömlu híbýlanna um leið
og það kveður átthagana fyrir fullt
og allt. Og þannig er haldið áfram að
brenna heimildunum að sögu heilla
byggðarlaga, skilríkin um gamla
menningu, sem ýmist er horfin eða
28