Tímarit Máls og menningar - 01.03.1958, Page 39

UM SÖFNUN OG VARÐVEIZLU ÍSLENZKRA SÖGUHEIMILDA
óðum er að hverfa, eru ónýtt af þeirri
kynslóð, sem hefur þó ekki sízt þörf á
að kunna skil á uppruna sínum.
Ég hef stundum orðið var við það,
að fólki gengur ekki ræktarleysi og
hirðuleysið eitt til, er það ónýtir
bréfaheimildir. Það er hrætt við, að
í landi kunningsskaparins og fámenn-
isins geti ótíndir menn komizt í bréf-
in og farið að hnýsast í persónuleg
mál fjölskyldu og ættar. En þetta er
ástæðulaus ótti. í öllum löndum þar
sem skjalasöfn taka við bréfum til
varðveizlu, geta gefendur bréfanna
húið svo um hnútana, að ekki megi
nota bréfin til sögulegra rannsókna
fyrr en svo langur tími er liðinn, að
ekki geti sært tilfinningar nánustu
ættingja. En það skiptir mestu máli í
þessu efni, að bréfaheimildum sé ekki
fargað, að þær séu varðveittar sem
sögulegur vitnisburður tímans handa
óbornum kynslóðum. Samtíðarmönn-
um bréfanna kann að virðast þau
harla ómerkileg og ekki á safn setj-
andi. En bréfaheimildir eru eins og
gott og göfugt vín: þær batna við ald-
ur og geymslu. Við áttum okkur
sjaldnast á mikilvægi líðandi stund-
ar. Það er ekki fyrr en eftir á, að við
skiljum hana, þegar hún er orðin að
sögu. Og þá fyrst lærum við að meta
hverja bréfsnuddu, sem varpar Ijósi
á hið liðna, svo acf við sjáum það sem
upphleypta mynd.
Við getum fljótlega gert okkur
grein fyrir sögulegu mikilvægi bréfa-
heimilda með því að kippa burt allri
þeirri fræðslu, er bréf íslendinga
veita okkur um sögu þeirra á 19. öld.
Hvar væri þekking okkar á þeirri öld,
ef við hefðum ekki bréf Jóns Sigurðs-
sonar og samtíðarmanna hans?
Mundi myndin af sjálfstæðisbaráttu
okkar ekki vera æði beinaber ef við
hefðum ekki við neitt annað að styðj-
ast en hinar opinberu heimildir þeirra
tíma?
Ég minntist hér áðan á annan flokk
söguheimilda, þær er vita að efna-
hagslegri tilveru íslendinga, verzlun-
arsöguheimildunum. Það var mál
manna á 19. öld, að næst guði væri
það verzlunin og veðráttan, sem réði
högum íslendinga. Eldgos og einok-
un voru um aldir þeir veðurguðir, er
réðu sköpum íslands. Á skjalasöfn-
um Kaupmannahafnar eru margar
merkustu heimildirnar um verzlunar-
ánauðina á íslandi. Þess verður ekki
langt að bíða, að meginþorri þessara
heimilda á dönskum skjalasöfnum
verða komnar heim til íslands á mjó-
filmu og verða þær þá tiltækar ís-
lenzkum fræðimönnum, að því er 18.
og öndverða 19. öld snertir. En verzl-
unarsöguheimildir 19. aldar eru enn
að mestu hulinn leyndardómur. Það
eitt vita menn með vissu, að mikið af
verzlunarbókum 19. aldar eru ýmist
týndar eða geymdar á slíkum stöðum,
að enginn kostur er að rannsaka þær.
29