Tímarit Máls og menningar - 01.04.1960, Qupperneq 9

LANDHELGI ISLANDS
Tylftardómurinn á Alþingi 1. júlí
1500, kenndur Við lögmennina Finn-
boga og Þorvarð, er lagasetning um
samskonar bann við fiskveiðum út-
lendinga á djúpmiðum við landið. En
víðátta fiskimiðanna var að sjálf-
sögðu aldrei ákveðin sérstaklega. Þess
var ekki þörf þegar bæði konungur og
íslendingar kröfðust einkaréttar á
þeim. En landsýn var hið eina sem
skipti máli til að auðkenna miðin, þó
að ýmsar veiðar væru stundaðar utan
landsýnar. Þessi regla hefur verið
nefnd sjónhelgi eða sjóndeildarregla.
I tveim dómum Landsyfirréttar 1883
og 1884 er sagt „að orðin fiski- eða
hákarlamið í ísafjarðarsýslu nái til
allra þeirra fiski- og hákarlamiða,
sem sýslubúar sækja á, að minnsta
kosli þegar þau eru ekki lengra frá
landi en svo, að mið verði tekin á
landi í ísafjarðarsýslu.“
Á nokkrum stöðum í fornritum
vorum kemur fyrir orðalagið: „að
hafa fugl og hval“ af landi. Virðist
með því vera ált við tiltekna fjarlægð
frá strönd utan landsýnar, og e. t. v.
einhverskonar lögsögu. Þess hefur
verið getið til að hér sé um að ræða
50—70 sjónn'lna fia lægð frá strönd-
um.
Alla 16. öldina máttu Islendingar
vera á verði á tvennum vígstöðvum, í
fyrsta lagi gegn ágangi erlendra fiski-
manna og á hinn hóginn gegn undan-
látssemi konungs. Eitt merkilegasta
dæmið um þessa viðleitni er samn-
ingur Alþingis 1527, gerður að undir-
lagi þeirra biskupanna Jóns Arasonar
og Ogmundar Pálssonar, við Englend-
inga og Þjóðverja, sem lofa að gera
ekki út menn né skip til fiskjar hér né
héðan. í sömu átt gekk Vilborgar-
staðadómur í Vestmannaeyjum 1.
desember 1528 sem dæmdi brott úr
Eyjum ólöglega búðsetumenn og
heimilaði upptöku á fé allra þeirra
sem reru fyrir„eingelska menn“. Árið
1544 gerði höfuðsmaður upptækan
mikinn fjölda fiskiháta fyrir Ham-
borgarmönnum við Suðurnes. Þessa
ákvörðun kærðu þeir til Alþingis sem
staðfesti hana í öllum greinum með
samþykkt þeirri (dómi) sem kennd er
við Otta Stígsson, uppkv. 30. júní
1545. Enda þótt kosti íslendinga væri
þrengt mjög eftir siðaskiptin 1550
héldu þeir áfram að berjast fyrir rétti
sínum til fiskimiðanna. Hér nægir að
nefna sendiför Jóns lögmanns Jóns-
sonar árið 1592 með bænarskrá til
ríkisráðs og konungs, Egilsstaðadóm
árið 1594, og innheimtu Ara Magnús-
sonar í Ögri á hval- og fiskveiðatolli
af skipum Baska og Frakka árin 1613
og 1614. Af þessari skipatöku Ara
spannst mikið mál. Árið 1545 hafði
verið sett í lög (dæmt) með fyrr-
nefndum Alþingisdómi að duggarar
sem til næst skuli greiða til konungs
tvo englotta (angel-noble), en salt-
tunnu og eitt bjórfat (,,hogsetur“) til
höfuðsmanns. Hér er konungur farinn
að slaka á vörzlunni, en heldur þ°
07
O (