Tímarit Máls og menningar - 01.04.1960, Blaðsíða 58

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
augnaglýjur. Hlutverk okkar verður að vera
að komast eins langt og jcerilegt er með
þeim styrk sem við höjum, að láta fámennið
elcki draga okkur lengra niður en nauðsyn-
legt er, að venja okkur ekki einlægt á að
segja: „]>etta þýðir okkur ekki neitt að
reyna sökum mannfæðar og kraftaleysis“,
heldur miklu fremur að temja okkur að
segja: „þelta megum við til með að gera,
og þó að við höfum kannske ekki allra full-
komnustu krafta, þá verðum við að tjalda
því sem til er og sjá hversu langt við getum
komizt". (Bls. 258.)
Önnur höfuðorsök þess hve hált oss verð-
ur á samanburðinum felst í því að þær
þjóðir „sem oss liggur næst fyrir ættemis
sakir og nágrennis og viðskipta að bera oss
saman við“ stamla á allt öðru þróunarstigi
en vér. I raun og veru er hér um miklu
flóknara mál að ræða heldur en hið fyrr-
nefnda, og ég er ekki fjarri því að mikið af
vanmetakennd vorri stafi í þessu sambandi
af því, að vér gerum oss ekki ljóst hvaða
skilyrði þarf að uppfylla til að samanburð-
ur yfirleitt hafi gildi og verði ekki óhlutlæg
hótfyndni.
Vér gáum þessa atriðis vanalega ekki sem
skyldi í skrifum vorum og umræðum um
sérstöðu íslands, — þó undarlegt mætti
virðast. Vér hyllumst til að líta á sérstöð-
una sem „örlög“ góð eða ill, en lítt skýran-
leg. Ef vér þrátt fyrir allt reynum að leita
hlutlægrar skýringar dettur oss helzt í hug
mannfæðin eða f jarlægðin. Báðar þær skýr-
ingar hafa sitt gildi, en ætli þær nái ekki
stutt ef hið ólíka þróunarstig íslenzka þjóð-
félagsins og þeirra sem oss liggja næst í
landfræðilegum skilningi er ekki fyrst og
fremst tekið til greina.
Eg vil að sjálfsögðu ekki halda því fram
að gagnrýni íslenzks aflagisháttar á grund-
velli samanburðar við hinn „stóra heim“ sé
röng eða ónauðsynleg. En áður en vér
berum oss saman við eitthvað verðum vér
að gera oss ljóst að samanburður við það
sem er ósambærilegt hlýtur að leiða til lít-
ilsverðrar niðurstöðu; það verður fyrst að
draga það ósambærilega frá; og það er ekki
fyrr en oss tekst að gera oss hlutlæga grein
fyrir því hvaða gagn eða ógagn séreinkenni
vor liafa fyrir oss sjálfa sem þjóð, að vér
getum farið að hafa sannarlegt gagn af sam-
anburðinum við aðrar þjóðir.
Það er einkennilegt að Islendingar eru
alltaf að tala um sérstöðu síua á öllum svið-
um; en ef þeir eiga að mæta einhverjum
raungildum afleiðingum þessarar sérstöðu,
standa undir kostum hennar og göllum, þá
verður oft lítið úr köppunum, og þeir flýta
sér að afneita persónu’eika sínum eins og
óknyttastrákur sem er staðinn að verki.
Oss væri sennilega hollt að gera oss grein
fyrir því að sérstaða vor er ekki svo sérstæð,
að vér þurfum að tapa jafnvæginu þess-
vegna; að sérstaða þjóðar er algild regla,
og tekur jafnt til þjóðlasta sem þjóðkosta,
og vér mættum gefa því gaum að þó vér
njótum ekki þess samvizkustyrks að þekkja
aftur vorar ávirðingar í ávirðingum annarra
þjóða, munu þær ef til vill ekki heldur
þekkja sínar ávirðingar í vorum.
Nú hættir oss einmitt til, þegar vér mæl-
um oss á mælikvarða umheimsins, að líta á
þær þjóðir sem eru staðsettar hið allra
næsta (Bretland, Norðurlönd umfram allt,
Þýzkaland einnig, að minnsta kosti fyrir
síðasta stríð) sem hinar algildu fyrirmyndir.
Þetta er því fánýtara fyrir oss sem þær
þjóðir eru ekki aðeins mjög ólíkar oss um
þjóðfélagslega þróun heldur munu fáar
vera oss ólíkari að eðli og allri skapgerð.
(Þó því sé ekki gleymt að þjóðareðli verður
ekki aðgreint frá þjóðfélagsaðstæðum, né
öfugt.)
Ég ætla nú, með tilvísun í bók Jóns
Helgasonar, að ræða eitt atriði, sem ég
hygg að sé einkennandi um þær ógöngur
sem vér getum lent f þegar vér berum oss
136