Tímarit Máls og menningar - 01.04.1960, Blaðsíða 56

SIGFUS DAÐASON
r
Að vera Islendingur
Hugleiðingar út aj Ritgerðahomum og rœðustújum ejtir Jón Helgason
Fáir hlutir eru íslenzku sálarlífi jafnmik-
il torfæra, jafnflókin |iraut og sjálf til-
vera vor sem þjóðar. Oss finnst það ekki
sjálfsagt mál að vér erum einmitt Islending-
ar en ekki eitthvað annað. Þjóðernið er oss
sívakandi spurning og gáta. Áður en vér
spyrjum um tilgang þess að vér fæðumst í
heiminn, leitum vér að réttlætingu þess að
vér fæðumst í heiminn á íslandi. Vér fáumst
varla svo við neitt almennt viðfangsefni, að
það taki ekki lit af þessari afstöðu vorri.
Það má leita þessu skýringar í þeirri
sögulegu staðreynd að íslenzkt þjóðerni hef-
ur í rauninni alltaf verið uppreisn, óhlýðni,
og sífelld barátta. Það hefur ekki samræmzt
góðum siðum og borgaralegu velsæmi, hehl-
ur liefur það verið samvizkuspurning og þar
af leiðandi uppspretta samvizkubits. Álykta
mætti að þetla samvizkubit hefði gerzt
minna áleitið eftir að íslendingar náðu full-
veldi og sjálfstæði, — en ætli það væri ekki
yfirborðsleg ályktun. Margt bendir til að
íslendingar hafi einmitt verið sáttari við
þjóðerni sitt á nítjándu öld og í byrjun
þeirrar tuttugiistu heldur en eftir að þeir
áttu að fara að standa algerlega á eigin fót-
um. Bjartsýnisölvun fyrstu fullveldisáranna
togaðist á við engu tempraðri vantrú og
vanmetakennd, svo að spurningin um þjóð-
ernið liefur sennilega valdið meira grufli og
sviða á þeim tíma sem tsland hefur talizt
fullvalda ríki heldur en nokkurntíma áður.
Almenningsálitið annars vegar og bók-
menntirnar á hinn hóginn munu hvort á sinn
hátt veita nógar heimildir um þessa sálrænu
flækju; og raunar ætti mönnum varla að
koma á óvart að hún hefur bæði útvegað
uppistöðu hinnar auvirðilegustu lágkúru
(t. d. í dagblöðuimm) og hinna mestu
snilldarverka.
Bók Jóns Iielgasonar, R.'tgerðakorn og
rœðustújar * er ekki sízt dýrmæt fyrir þær
sakir að í lienni er á sérstaklega þróttmik-
inn og hnitmiðaðan hátt varpað ljósi á
„samvizkubit" Islendinga út af þjóðerni
sínu. Það má heita að þær 47 síður sem
geyma „Ræðustúfa" séu ein samfelld hug-
leiðing um íslenzkt þjóðerni, auk þess sem
sitthvað miðar í sömu átt í ýmsum ritgerð-
anna sem eru prentaðar í fyrri hluta hókar-
innar.
Reyndar gætu menn sagt að afstaða Jóns
Helgasonar mótist að miklu leyti af því að
liann liefur mestalla ævi sína dvalizt erlend-
is. Ég ætla ekki að neita því. En þrátt fyrir
það held ég megi líta á höfuðdrætti þeirrar
afstöðu sem nokkuð trúa endurspeglnn á
glímu íslendinga við vandamál þjóðernis-
ins. — I fyrsta lagi eru íslenzkir mennta-
menn (sem liljóta að hafa hér mikil áhrif)
að meira eða niinna leyti mótaðir erlendis
og bera þess merki allt sitt líf; í öðru lagi
er Islendingum varla einu sinni nauðsyn-
legt að hafa dvalizt langtímuni í útlöndum
til að sálarlíf þeirra komist í þá sveiflu sem
* Reykjavík 1959. Útg.: Félag íslenzkra
stúdenta í Kaupmannahöfn.
134