Tímarit Máls og menningar - 01.06.1963, Síða 42

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
41 Á þennan hátt sér verkfræðingurinn fljót: bæði í upphaflegum farvegi
og mörgum ímynduðum farvegum, sem það hefði getað haft, ef halli sléttunn-
ar væri öðruvísi eða vatnsmagnið annað. Og samtímis því að hann sér nýtt
fljót í huganum, heyrir sósíalistinn í huganum ný samtalsform meðal verka-
mannanna við fljótið. Og þannig ætti áhorfandi okkar í leikhúsinu að sjá at-
vik, sem eiga sér stað meðal slíkra verkamanna, búin þessum skissudráttum
og þessu bergmáli.
42 Þeir leikhættir, sem reyndir voru milli fyrstu og annarrar heimsstyrj ald-
arinnar í Schiffbauerdamm-leikhúsinu í Berlín, til að gera það fært að setja
fram þvílíkar eftirmyndir, byggjast á „framandleika-áhrifunum“ (Verfrem-
dungs- eða V-effekt). Þegar eftirmynd hefur verið gerð framandi, þekkjum
við að sönnu hlutinn aftur, en þó kemur hann okkur jafnframt ókunnuglega
fyrir. Leikhúsið í fornöld og á miðöldum gerði persónur sínar framandi með
manna- og dýragrímum, leikhús Asíu notar enn í dag V-effekt í tónlist og lát-
brigðaleik. V-effektin komu án efa í veg fyrir innlifun, en eigi að síður var sá
grundvöllur, sem tækni þessi byggðist á, öllu skyldari dáleiðslu og sefjun
heldur en sá, er innlifunin byggist á. Þjóðfélagsleg markmið þessara gömlu
áhrifa voru gjörólík okkar.
43 Gömlu V-áhrifin svipta áhorfandann hverju tækifæri til að hlutast til um
það, sem fram fer á sviðinu, og gera eftirmyndirnar þannig úr garði, að þeim
verður ekki breytt. Þau nýju eru að engu leyti skringileg, það er hið óvísinda-
lega augnaráð, sem stimplar hið framandi skringilegt. Nýju framandleika-
áhrifin skulu aðeins má af þjóðfélagslega áorkanlegum atvikum stimpil kunn-
ugleikans, sem verndar þau nú fyrir íhlutun.
44 Það, sem lengi hefur staðið óbreytt, virðist nefnilega óumbreytanlegt.
Hvarvetna rekumst við á eitthvað, sem er of sjálfsagt, til að við færum að
ómaka okkur að skilja það. Það, sem mennirnir reyna í sinn hóp, virðist þeim
vera hin sjálfsagða mannlega reynsla. Barnið, sem lifir og hrærist í heimi
gamalmennisins, lærir, hvernig lífið gengur þar fyrir sig. Eins og hlutina ber
að höndum, innprentast þeir því. Ef einhver er nógu djarfur til að æskja ein-
hvers þar framyfir, mundi hann aðeins óska sér þess sem undantekningar.
Endaþótt hann viðurkenndi, að það, sem „forsjónin“ hefur ákvarðað honum,
sé það, er þjóðfélagið hefur búið honum, mundi þjóðfélagið — þetta volduga
samsafn lífvera, sem eru honum sjálfum líkar, þessi heild, sem er stærri en
summa hinna einstöku þátta — koma honum fyrir sjónir sem eitthvað, er
136