Tímarit Máls og menningar - 01.07.1982, Blaðsíða 76

Tímarit Máls og menningar
mynd, vitnisburður um lífssýn og hugmyndaheim þess sem skapaði
hann. I íslenskum þjóðsögum sjáum við aragrúa mynda af daglegu lífi
fólksins í landinu í þeirri veröld sem var. Þær eru angi af þeirri
alþýðumenningu og alþýðuskemmtun sem um langan aldur þótti of
ómerkileg til að komast á bækur en þreifst engu að síður, tiltölulega
óháð eða jafnvel í blóra við hina opinberu menningu. Þær eru ekki
skapaðar af einum höfundi heldur mörgum, þar sem þær hafa gengið
manna á milli og mótast bæði af flytjendum og áheyrendum. Þær ættu
því öðrum bókmenntum fremur að geta birt okkur einhvers konar
félagslega vitund, heimssýn eða lífsskilning ákveðins hóps eða tímabils.
Og í þjóðsögunum sjáum við einmitt hina lítils metnu og kúguðu
samfélagshópa sem annars koma lítt eða ekki við sögu landsins né
bókmenntanna, a.m.k. er hún aldrei skrifuð frá þeirra sjónarhóli. I
þjóðsögunum eru alls kyns ómerkilegar persónur oftast söguhetjurnar,
olnbogabörnin í fjölskyldunni, vinnumenn og vinnukonur, smalar og
sauðamenn. Og ótrúlega margar þessara sagna hafa konur í aðalhlut-
verkum og fjalla beinlínis um líf þeirra og vandamál.
Hér á eftir verður reynt að fara í saumana á nokkrum íslenskum
huldufólkssögum. Þær eru sóttar í þjóðsagnasafn Jóns Arnasonar en
það kom fyrst út árið 1862 og hefur m. a. að geyma yfir 300 álfasögur
sem skráðar hafa verið fyrir og um miðja 19. öld. Þær eru flokkaðar
eftir efni og hef ég haldið mig við tvo flokka: Huldufólk leitar lags við
mennskar manneskjur og Jóla- og nýársgleðir álfa.
Af skiljanlegum ástæðum er erfitt að tímasetja þjóðsögur, raunar er
skrásetningartíminn þar eini fasti punkturinn og endanleg gerð sögunn-
ar verður að skrifast á reikning síðasta sögumanns. Þess vegna getur
verið forvitnilegt að bera saman mismunandi gerðir sömu sagna með
tilliti til þess hvenær þær eru skráðar og eftir hverjum. Safnarar J.A. eru
flestir karlkyns, enda mest leitað til presta og pamfíla eða alþýðusagn-
fræðinga og grúskara. Stundum geta þeir þó heimildarmanna og af
þeim ca 110 sögum sem ég hef skoðað betur en aðrar eru 36 feðraðar á
þann hátt. Þar af eru 22 hafðar eftir konum, 11 eftir körlum og 3 eftir
báðum kynjum.
Almennt má segja að huldufólkssögurnar snúist um ýmisleg sam-
skipti þeirra tveggja þjóða sem samkvæmt þjóðtrúnni byggja landið,
huldufólks og mennskra manna. Eins og vænta má í slíku sambýli verða
þar oft erjur milli granna, það er t. d. tekist á um lönd og bústaði, en oft
er líka hjálpast að í lífsbaráttunni sem einkennist af sömu vandamálum í
322