Tímarit Máls og menningar - 01.07.1982, Síða 86

Tímarit Máls og menningar
reiðari þegar henni tekst að losa sig við barnið, skipar henni að giftast
o.s.frv. „Eg er hrædd um að ég fái því ekki ráðið fyrir föður mínum,“
segir hún við huldumanninn þegar hann biður hana að bíða sín þrjá
vetur. Kvennasamstaðan birtist líka í því að hún segir annarri konu
leyndarmálið, þjónustustúlku eða tengdamóður sinni, þær þegja yfir
því þangað til hún er dáin, einu sinni er meira að segja tekið fram um
tengdamömmu að hún „vorkennir henni mikið“. Mætti þó kannski eins
búast við að sú stæði með syni sínum sem vissulega hefur fengið svikna
vöru, spjallaða mey. Hér höfum við semsagt systralagið sem femínistar
eru að eftirlýsa í bókmenntunum.
Þessi saga hefur augljóslega allt annað hlutverk en ævintýrin, hún
miðlar hvorki bjartsýni né lífstrú, hér hrynja allar skýjaborgir. Astin og
hamingjan eiga ekki heima í þessari veröld, tilraunir kvenna til að
höndla þau gæði eru dæmdar til að mistakast því þær mega sín einskis
gagnvart karlveldinu. Huldumaðurinn er tákn þeirra tilfinninga sem
konan hefur útilokað úr lífi sínu, samningurinn við bóndann viðleitni
hennar til að halda ákveðnu sjálfstæði og jafnrétti í hjónabandinu.
Hvorugt getur eiginmaðurinn sætt sig við þegar til á að taka, hann vill
eiga hana með húð og hári og ganga úr skugga um að hann ráði yfir
henni að öllu leyti. Það er hins vegar líka vonlaust. Kona sem hefur
verið gefin honum nauðug getur aldrei orðið hans að fullu og öllu. Því
er báðum fyrir bestu að vekja ekki dýrið sem sefur. Það skilur hann
hins vegar ekki fyrr en um seinan og eftir dauða konunnar er það hann
sem aldrei lítur glaðan dag framar.
Hinar ýmsu gerðir sögunnar gera ýmist að leggja áherslu á þennan
boðskap hennar eða draga úr honum. Þar kemur m.a. til mismunandi
lífssýn og áhugamál sögumanna. Ein útgáfan er t.d. skráð eftir handriti
Olafs í Purkey, alþýðufræðimanns sem mun hafa verið uppi aðeins fyrr
en Jón Árnason. Hann nennir ekki að tíunda það harðræði sem stúlkan
er beitt eftir ævintýrið með huldumanninum, þó hann viti vel af því,
segir aðeins: „var faðir hennar óhýr við hana um hvað ég fremur ei
skrifa.“ Þó átökin og kúgunin séu mjög greinileg í handriti hans hafa þau
verið enn meiri hjá þeim sem sagði honum söguna.
I þessu sambandi er merkilegt að bera saman þær tvær aðrar gerðir
sögunnar sem feðraðar eru í safninu, þ.e. heimildarmenn nafngreindir.
Önnur er skráð eftir „húsfrú Helgu Benediktsdóttur Egilsen“, heitir
Selmatseljan og er mjög vel byggð, dramatísk og spennandi og engir
lausir endar eða gloppur eins og oft vill verða í þjóðsögum. Hún er
332