Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Side 35

Saga í þágu samtíðar
Þeir sem þekkja til íslenskra miðaldaheimilda vita að frá þessum hlutum er
fátt og lítið sagt. Höfundur hefur komist að þeim með því að álykta hvernig
fólk hljóti að hafa hugsað og gert.
Ekki ber að rugla þessari iðju saman við skáldskap. Það var vissulega
hugmynd höfundar að lýsingar hans væru í samræmi við heimildir og
studdar af þeim. Um papana írsku sem fluttu til Islands segir hann (94):
„Skáld geta látið sig dreyma um þá, er þeir lentu eftir sævolk og lífsháska,
litu augum sínum upp til jöklanna og hrifust til innfjálgra bæna og háleitra
hugleiðinga. . . . Sagnfræðingurinn hefur engar heimildir um slíkt. “ A hinn
bóginn er öll dýrkun á heimildum og staðreyndum fjarri skapi höfundar.
Hann setur hiklaust fram kenningu sína um að afkomendur Bjarnar bunu
og tengdamenn þeirra hafi sameinast um stofnun Alþingis og ögrar þeim
sem kunna að finna að því að fátt sé heimilda um það (119): „Brigður munu
verða bornar á hana [d: skýringuna], og er það létt verk, þar sem heimildir
eru strjálar og mistraustar. Þá er að finna aðra sennilegri.“ Og þó að
Sigurður sé mikill einstaklingshyggjumaður getur hann verið næsta hirðu-
laus um orðstír nafngreindra einstaklinga. Um fund Ameríku segir hann
(280): „Tveir menn eru til nefndir, að fyrstir hafi séð meginlandið, Leifur
heppni, sonur Eiríks rauða, og Bjarni Herjólfsson. Hefur Leifur orðið
miklu frægari, og tekur því varla að hagga við þeim almannarómi, þó að
sögnin um Bjarna sé af ýmsum ástæðum öllu sennilegri." Sigurður er að
skrifa fyrir samtíma sinn, ekki að rækja neinar skyldur við fortíðina.
Víkjum nú aftur að Agli Skallagrímssyni Nordal og frændum hans. Það er
vissulega auðséð að sumar sögupersónurnar sem Sigurður leggur mest kapp
á að túlka verða áberandi líkar honum sjálfum og þeim mönnum sem stóðu
honum næst. Ur Islenskri menningu er nærtækast að velja sem dæmi hina
sjálfstæðu einstaklinga á Islandi á 10. öld, menn sem slitu tengslin við
rótgróið sveitasamfélag í Noregi, fóru í víking, settust að í nýju landi, hættu
jafnvel að trúa á goð eða vætti og viðurkenndu ekkert vald yfir sér annað en
örlögin sem ekki tjóaði að biðja neins (163 — 81). Stundum gátu þessir menn
orðið býsna fræðilegir í hugsun, eins og Snorri goði sem afsannaði vísinda-
lega að hraunrennsli stafaði af því að goð reiddust mönnum (224—25).
Auðvitað er þetta sláandi líkt íslenskum sveitapiltum sem lögðu út á braut
langskólanáms á áratugunum í kringum síðustu aldamót, tileinkuðu sér
frjálshyggju borgarastéttar, fylltust efasemdum í trúarefnum og margir
hverjir mikilli bölsýni í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar.
Hér erum við einmitt komin að megineinkennum og helstu takmörkum
innlifunar sem fræðilegrar aðferðar. Það getur enginn lifað sig inn í neitt
annað en það sem hann þekkir sjálfur af eigin reynslu eða býr með einhverju
móti yfir í sínum hugarheimi. Enginn getur endurhugsað hugsanir söguper-
25