Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Qupperneq 99

Ef skáldsagan leggur upp laupana
gæða sérhvern hlut merkingu, — hélt Don Kíkóti út í heim en gat einhvern
veginn ekki komið veröldinni heim og saman. I fjarveru síns æðsta dómara
blasti veröldin við í uggvænlegri tvíræðni; hin guðdómlega Viska leystist
upp í urmul afstæðra sannleikskorna sem mennirnir deildu hver með öðr-
um. Þannig varð heimur Nútíma til og með honum skáldsagan, eftirmynd
hans og fyrirmynd í senn. Að rekja undirstöðu alls sem er til hins hugsandi
sjálfs, að hætti Descartes, stilla sér upp einum andspænis alheiminum — það
var hlutskipti sem Hegel taldi réttilega af hetjulegum toga.
Að leggja afstæðan skilning í heiminn að hætti Cervantesar, eiga í höggi
við mótsagnakennd sannleiksbrot í stað algilds sannleika, eiga aðeins vísa
óvissu viskunnar, það krefst ekki minni hetjuskapar.
Hver hefur á réttu að standa og hverjum skjátlast? Don Kíkóta eða
hinum? Ogrynni bóka hefur verið skrifað um þetta efni. Þeir eru til sem
þykjast sjá í sögunni gagnrýni að hætti skynsemishyggju á þokukennda
hugsjónastefnu Don Kíkóta. Aðrir sjá þar vegsömun hugsjónastefnunnar.
En báðar þessar túlkanir eru rangar því þær leitast við að finna í grundvelli
sögunnar fyrirframákveðna siðferðisafstöðu í stað spurnar.
Maðurinn þráir heim þar sem gott og vont eru klárlega aðskilin. Hann
býr yfir inngróinni og óviðráðanlegri tilhneigingu til að kveða upp dóma
áður en hann hefur öðlast skilning. Það er þessi þörf sem liggur til
grundvallar trúarbrögðum og hugmyndafræði. Því aðeins geta þau sam-
rýmst aðferð skáldsögunnar að þau taki mið af afstæðu og tvíræðu tungu-
taki hennar um leið og þau boða og kenna. Þau ganga út frá því að til sé rétt
og rangt; annað hvort er Anna Karenína fórnarlamb þröngsýns einræðis-
herra eða hann er leiksoppur siðlausrar konu; annað hvort traðkar órétt-
látur dómstóll á sakleysingjanum K. eða þá á bak við dómstólinn leynist
guðdómlegt réttlæti og K. er sekur.
I þessu „annaðhvort eða“ felst getuleysi til að axla afstæði sem er samofið
öllu mannlífi, vanmáttur til að horfast í augu við fjarveru æðstadómara.
Vegna þessa getuleysis er skáldsagan viska sem erfitt reynist að sætta sig við.
4.
Don Kíkóti hélt út í heim sem breiddi úr sér takmarkalaus. Hann gat farið
og komið að vild. Hinar fyrstu skáldsögur eiga sammerkt að vera ferðalög
um veröld sem virðist án enda. Jakob forlagatrúar eftir Diderot byrjar í
miðju ferðalagi söguhetjanna; við vitum hvorki hvert þær eru að fara né
hvaðan þær koma. Þær eru staddar í tíma án upphafs og endis, veröld án
endimarka og Evrópu sem bíður óendanleg framtíð.
Hálfri öld á eftir Diderot hefur sjóndeildarhringur Balzacs dregist saman í
sveit sem hillir undir á bak við nútímabyggingar sem hýsa þjóðfélags-
89