Morgunblaðið - 30.12.2014, Blaðsíða 25

25
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 30. DESEMBER 2014
Svellandi bárur Þær eru vel við hæfi svellbunkabárurnar sem prýða Bárugötu í miðbæ Reykjavíkur þessa dagana, en eins gott að stíga varlega til jarðar þegar svo hált er undir fæti.
Golli
Cambridge| Mann-
eskjan hefur alltaf lif-
að í hópum, og líf
hennar hefur án
undantekninga verið
undir áhrifum frá
ákvörðunum hópsins.
En þau vandamál sem
fylgja vali hópa geta
vakið ugg, sér í lagi
þegar mismunandi
hagsmunir og
áhyggjuefni meðlima
hans eru höfð í huga. Hvernig á þá
að taka ákvarðanir saman?
Einræðisherra sem vill stýra öll-
um þáttum í daglegu lífi fólks mun
reyna að hunsa það sem allir aðrir
vilja. En það er erfitt að ná slíku
ægivaldi. Það sem skiptir meira
máli er að einræði af hverju tagi má
auðveldlega sjá sem hræðilega leið
til þess að stýra samfélagi.
Félagsfræðingar hafa því, af bæði
siðferðilegum og hagnýtum ástæð-
um, lengi rannsakað hvernig hægt
sé að endurspegla áhyggjur sam-
félagsþegna á einn hátt eða annan í
sameiginlegri ákvarðanatöku, jafn-
vel þegar samfélagið er ekki að
fullu lýðræðislegt. Til dæmis skoð-
uðu Aristóteles hinn gríski og Kau-
tilya á Indlandi á fjórðu öld fyrir
Krist ýmsa möguleika á samfélags-
legu vali í hinum sígildu bókum sín-
um; Stjórnspeki eftir hinn fyrr-
nefnda og Hagfræði eftir hinn
síðarnefnda (titill bókar Kautilya á
sanskrít er Arthashastra, sem út-
leggst í beinni þýðingu „Fræði
efnislegrar velmegunar“).
Rannsóknir á sam-
félagsvali sem sér-
stakri grein slitu
barnsskónum á seinni-
hluta átjándu aldar
þegar franskir stærð-
fræðingar, einkum þeir
J.C. Borda og mark-
greifinn de Condorcet,
ruddu brautina. Hug-
myndaheimur þess
tíma var undir miklum
áhrifum af evrópsku
Upplýsingarstefnunni,
sem beindi áhuga sín-
um einkum að því hvernig rökrétt
væri að haga skipan samfélagsins
og stefndi að því að skapa samfélag
sem svaraði óskum fólksins.
En hinar fræðilegu rannsóknir
Borda, Condorcets og annarra skil-
uðu oft frekar svartsýnislegum nið-
urstöðum. Til dæmis sýndi hin svo-
kallaða „kosninga-þverstæða“ sem
Condorcet setti fram að vald meiri-
hlutans getur lent í ógöngum þegar
allir valkostir eru felldir í atkvæða-
greiðslu af öðrum kostum, þannig
að enginn valkostur getur staðið af
sér ásókn allra annarra kosta.
Samfélagsval í sínu nútímalega
og kerfisbundna formi á sinn styrka
grunn doktorsritgerð Kenneths J.
Arrows frá 1950 sem hann varði við
Columbia-háskólann að þakka. Í
henni var að finna hina frægu
„ómöguleikakenningu“ hans, en nið-
urstaðan vekur lotningu með fágun
sinni og umfangi.
Kenning Arrows sýnir að ekki
var með neinu móti hægt að upp-
fylla jafnvel mjög mildar kröfur um
sanngirni þegar kæmi að ákvarð-
anatöku byggðri á einfaldri for-
gangsröðun. Þegar bók hans Sam-
félagsval og einstaklingsgildi, sem
byggðist á ritgerð hans, kom út árið
1951 varð hún um leið að sígildu
riti.
Hagfræðingar, stjórnmálafræð-
ingar, heimspekingar í siðferði og
stjórnmálum, félagsfræðingar og
jafnvel almenningur tók eftir því
sem virtist vera – og var í raun –
hræðileg niðurstaða. Tveimur öld-
um eftir að ímynd samfélagslegrar
rökhyggju hafði blómstrað í hug-
arfari Upplýsingarinnar virtist sem
verkefnið hefði, í það minnsta á
yfirborðinu, verið dauðadæmt frá
upphafi.
Það er mikilvægt að skilja hvers
vegna og hvernig Arrow komst að
niðurstöðu sinni. Með því að skoða
grannt hina formlegu röksemda-
færslu sem liggur að baki kenning-
unni sést að þegar einungis er
treyst á fyrsta val einstaklinga
verður eftir að greina á milli mjög
ólíkra vandamála sem fylgja sam-
félagsvali. Nothæfi upplýsinganna
sem fást er gert enn minna með of-
análiggjandi áhrifum sakleysislegra
grundvallarþátta sem eru vinsælir í
óformlegum umræðum.
Það er nauðsynlegt, sérstaklega
þegar velferð samfélagsins er met-
in, að bera saman hvernig ólíkir ein-
staklingar græða og tapa og taka til
greina þeirra afstæðu velmegun,
sem ekki er hægt að leiða af því
einu og sér hvernig fólk forgangs-
raðar valkostum sínum. Það er
einnig mikilvægt að skoða hvers
konar knippi af forgangsröðun
valda vandræðum í mismunandi
kosningaháttum.
Engu að síður átti ómöguleika-
kenning Arrows stóran og mikil-
vægan þátt í rannsóknum á þörfum
lýðræðisins, sem ganga mun lengra
en það að telja atkvæði (eins mikil-
vægt og það er). Með því að auðga
hinn fræðilega grunn lýðræðis og
tryggja gagnvirkari röksemda-
færslu almennings er hægt að
leggja mikið af mörkum til þess að
gera lýðræðið betra og leyfa einnig
rökrétt mat á velferð samfélagsins.
Kenningar um almannaval hafa
því orðið að víðtækri fræðigrein,
sem fjallar um margar mismunandi
spurningar. Undir hvaða kringum-
stæðum myndi meirihlutavald skila
skýrum ákvörðunum sem eru sam-
kvæmar sjálfum sér? Hversu öflug
eru hin mismunandi kosningakerfi
þegar kemur að því að skila gáfu-
legum niðurstöðum? Hvernig get-
um við metið hversu vel samfélagið
í heild stendur sig í ljósi hinna mis-
munandi hagsmuna meðlima þess?
Og það sem meira er, hvernig
getum við staðið við réttindi og
frelsi einstaklinga á sama tíma og
reynt er að sinna óskum þeirra?
Hvernig metum við fátækt í heild
sinni í ljósi mismunandi vandamála
og vansældar hinna fjölbreyttu
hópa samfélagsins? Hvernig kom-
umst við að samfélagslegu gildi al-
mannaeigna eins og náttúrunnar?
Auk þessara spurninga getur
kenning um réttlæti grætt mikið á
þeim greiningum á samfélaginu sem
kenningar um samfélagsval hafa
skilað (eins og ég ræddi í bók minni
frá 2009, The Idea of Justice). Jafn-
framt hefur sá skilningur sem
fræðimenn á þessu sviði hafa fengið
á ákvarðanatöku í hópum hjálpað
alls kyns rannsóknum sem tengjast
samfélagsvali ekki beint – eins og
til dæmis um birtingarmynd og af-
leiðingar kynjamisréttis, eða á af-
leiðingum hungursneyða og hvernig
megi koma í veg fyrir þær.
Umfang og mikilvægi kenninga
um samfélagsval er mikið. Í stað
þess að hafa grafið undan leitinni að
rökréttu samfélagi hefur hin djúpa
ómöguleikakenning Arrows og hinn
mikli fræðigrunnur sem komið hef-
ur undan henni styrkt mjög getu
okkar til þess að hugsa á rökréttan
hátt um hina sameiginlegu ákvarð-
anatöku sem hefur áhrif á fram-
gang okkar sem tegund og ánægju.
Eftir Amartya Sen » Það er nauðsynlegt,
sérstaklega þegar
velferð samfélagsins er
metin, að bera saman
hvernig ólíkir ein-
staklingar græða og
tapa og taka til greina
þeirra afstæðu velmeg-
un, sem ekki er hægt að
leiða af því einu og sér
hvernig fólk forgangs-
raðar valkostum sínum
Amartya Sen
Amartya Sen er nóbelsverð-
launahafi í hagfræði.
©Project Syndicate/Institute
for Human Sciences, 2014.
www.project-syndicate.org
Val og velferð í samfélagi