Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Blaðsíða 8

Árni Bergmann
Ljósið kom inn í húsið
á endanum
Nokkrar persónulegar vangaveltur um
Halldór Laxness og lesendur hans
Stundum finnst mér, að hver íslendingur
gæti sagt einhverja litla sögu af Halldóri
Laxness og sjálfum sér. Að minnsta kosti
hefi ég alltaf verið að heyra brot úr slíkum
sögum svo lengi sem ég man eftir mér. Allt
frá því ég var þrettán ára og skildi ekkert í
Atómstöðinni, sem þá var nýútkomin, og
amma eins skólabróður míns sagði við mig:
„Það er mjög skrýtið sem hann Kiljan skrif-
ar, en það er nú vit í því samt“. Þangað til
fyrir fáum misserum að ég var á leið út af
sýningu á Islandsklukkunni og spurði tvær
fermingarstelpur hvað þeim hefði fundist
og önnur sagði: „Þetta var nú betra en ég
bjóst við“. Slíkum tilsvörum af fömum vegi
mætti fjölga að vild, en þau segja öll sömu
sögu: fyrr eða síðar hafa menn hlotið að
gera það upp við sig, hver hann væri þessi
Halldór Laxness og hvort það kæmi þeim
ekki tölvert mikið við sem hann skrifar.
Þetta gerist bæði vegna þess, að Halldór
er sú stærð sem hann er, og vegna þess að
íbúar þessa lands hafa til skamms tíma ver-
ið niðursokknari í orðsins list eða forvitnari
um það sem skrifað er en flestar aðrar þjóð-
ir. Þessar forsendur tvær hafa leyft okkur að
eignast í bókum Halldórs samnefnara eða
allsherjarspegil þar sem hver sér sjálfan sig
og granna sína upp á nýtt. Og vegna þess
hve þjóðfélagið er smátt og höfundurinn
kurteis, þá hafa furðu mörg okkar einnig átt
þess kost að prófa áhrifin af skáldskapnum
á skáldinu í eigin persónu — í lengra eða
styttra spjalli eftir atvikum.
Þegar Njála, Passíusálmamir, kvæði Jón-
asar eða skáldsögur Halldórs verða eins-
konar samnefnari fyrir reynslu okkar sem
einstaklinga og sem þjóðar, þá hljótum við
að gera ráð fyrir því að þessi verk séu okkur
mjög nálæg, innan seilingar andans. Við
gerum ráð fyrir því að fáum detti í hug að
segja: hvað ætli vesalingur minn skilji nú í
þessum mikla skáldskap? Þetta er ekki fyrir
mig. Ég kom í fyrsta skipti í Gljúfrastein í
fylgd með gömlum félaga Halldórs úr Unu-
húsi, Þórði Sigtryggssyni. Og Þórður sagði
sem svo: „Aldrei hætti ég að dást að því,
Halldór, að þú skulir skrifa bækur sem hver
kerling getur lesið og eru samt hundrað
prósent bókmenntir.“ Ég hefi alltaf kunnað
vel við þessa lýsingu. Með henni er ekki
verið að gera lítið úr svokölluðum óað-
gengilegum bókmenntum (sem líka verða
að vera til, mikil ósköp) og enn síður er
verið að gera lítið úr okkar elskulegu „kerl-
ingum“. Unuhúsmaðurinn var þarna að lýsa
vissu sælustandi eða harmóníu í samspili
skáldsins og þjóðarinnar. Og samræmið er
6
TMM 1992:3