Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Síða 41

tveggja sé — og hann skilur hveiju hann
fómar. Hér er þá á ferðinni þema sem víða
kemur fram í sögum Halldórs Laxness bæði
fyrr og síðar: líf og fómir í þágu hugsjónar
sem reynist vera blekking. Þetta þema er
ekki umræðuefni mitt hér heldur sú hugsjón
sem hér er um að tefla: hetjuhugsjónin.
Gerpla tekur af öll tvímæli um að sú
hetjuhugsjón sem samþættir manndráp og
önnur styrjaldarafrek fylgispekt við höfð-
ingja er forkastanleg og líf í þágu slíkrar
hugsjónar er ekki einungis fáránlegt og
einskis vert heldur beinlínis skaðlegt og
rangt af því að það veldur öðmm en þeim
sem lifír því þjáningum. Hetjuhugsjónin
sem lýst er í Gerplu og sækir efni í nútím-
ann engu síður en fomar bækur er að þessu
leyti enn verri en frelsishugsjón Bjarts í
Sumarhúsum: hún er enn fáránlegri, og hún
getur orðið miklu skaðlegri.
Hvað veldur því þá að venjulegum les-
anda er ekki sama um Þormóð í sögulok?
Ég held að það hljóti að stafa af því að hann
hefur glatað öllu, skilur tap sitt og tekur
afleiðingunum af því. Allar fómir Þormóð-
ar vom færðar til að geta að lokum staðið
frammi fyrir Ólafi digra og sungið lof Þor-
geiri svarabróður sínum og konungi hans.
Sú stund rennur að lokum upp:
Styttu nú stundir konúngi þínum, skáld,
segir Ólafur Haraldsson, og flyt hér gerplu
þína undir hörginum í nótt.
Skáldið svarar og nokkuð dræmt: Nú
kem eg eigi leingur fyrir mig því kvæði,
segir hann, og stendur upp seinlega, og
haltrar á brott við lurk sinn, og er horfinn
bak hörginum (493).
í öllu rithöfundarverki sínu snýst Halldór
Laxness öndverður gegn þeirri hetjudýrkun
sem miklar manndráp og hverja þá kapp-
semi undir merkjum eigingimi eða falskra
hugsjóna sem kostar mannlegar fómir.
Dæmi þess höfðum við í Sjálfstœðu fólki,
þegar um basl einyrkja var að ræða, dæmi
má finna í greinum um ádeilur á forsjárlaust
kapp við sjósókn hér við land,7 og þannig
mætti lengi telja. En þrátt fyrir andóf gegn
dýrkun ofbeldis í hetjusögum hefur hann
fundið í fomum íslenskum hetjusögum og
kvæðum verðmætan kjama sem hann tekur
mið af í sumum mestu snilldarverkum sín-
um eins og t.d. Sjálfstœðu fólki og Gerplu:
samkenndina með þeim sem hefur glatað
öllu en heldur mannleika sínum og reisn:
Við getum hugsað til Guðrúnar Gjúkadótt-
ur á dauðastund hennar; hún á það sam-
merkt Bjarti og Þormóði að hafa fómað öllu
fyrir hugsjón. Sama er að segja um Gísla
Súrsson. Sögur Bjarts og Þormóðar eru
ólíkar, gerast í heimi afstæðra gilda. En í
sögulokin koma þeir báðir fram sem mann-
eskjur. Það er fyrst í allra síðustu línum
Gerplu að Þormóður rís upp úr ævilöngu
óráði sem manneskja — og jafnvel sem
hetja, ef við leyfum okkur að nota þetta orð
— með orðum Halldórs Laxness, sem ég
hef þegar vitnað í tvisvar — um þann sem
getur „horfst í augu við þýngstu reynslu og
algeran ósigur í lífi sínu“.8
Heimildir
A. Rit eftir Halldór Laxness:
Gerpla, 1952, I túninu heima, 1975, Sjálfsagðir
hlutir, 1946, Sjálfstœttfólk, 1934-35, Upphaf mann-
úðarstefnu, 1965, Vettvangur dagsins, 1942, Viðhey-
garðshomið, 1981.
TMM 1992:3
39