Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Page 55

með hverju árinu sem líður. Lífshættir um-
búðaþjóða krefjast gífurlegrar orkunotkun-
ar sem smám saman gerir eldsneytið á
flutninga- og framleiðslutækin dýrara og
tæmingu óendurnýjanlegra orkulinda fyrir-
sjáanlega. Jafnframt eykst mengun frá
brennslunni og úrgangi framleiðslu- og
neyslukerfisins og heilsu- og náttúruspjöll
sem henni fylgja. Vexti markaðsviðskipt-
anna fylgir rýmun auðlinda um allan heim;
orkulinda, gróðurlendis og fískistofna.
Rannsóknamiðurstöður sem skýra mynd-
ina af þessari bakhlið „framfaranna“ hrann-
ast upp og flytja skýr boð: hingað og ekki
lengra. Þeim fjölgar jafnt og þétt sem telja
óhjákvæmilegt að snúa við. Draga úr neysl-
unni og hægja á keyrslunni. Og raunar er
svo komið að fyrirtæki, sem ætla að standa
sig í samkeppni á markaði, eru farin að
byija að átta sig. Flugleiðir fljúga t.d. hægar
yfir höfin nú á dögum en gert var áður en
nýju vélarnar vom teknar í notkun. Til þess
að spara orku.
Náttúmspjöll og auðlindaþurrð varða
samfélagslegan kostnað af neyslugleði og
þenslu vöm- og þjónustumarkaðar sem tor-
velt er að leggja nákvæma fjárhagslega
mælikvarða á. Spjöll sem ekki sér fyrir
endann á. Það er einnig torvelt að gera
nákvæmlega upp annan samfélagslegan
kostnað sem þróuninni fylgir, s.s. kostnað
vegna opinberrar þjónustu sem einkum er
veitt vegna þess að flest störf færast á
vinnumarkað. Þar má telja gæslu bama á
dagvistarstofnunum, kennslu barna og ung-
linga í skólum, ýmsar tilraunir til að leysa
fjölskyldu- og uppeldisvandamál með því
að setja upp ráðgjafar- og meðferðarstofn-
anir eða gefa út lyfseðla, umönnun aldraðra
á stofnunum, eftirht með framleiðslu og
atvinnustarfsemi, aðstoð, ráðgjöf og rann-
sóknir sem eiga að auka atvinnu o. fl. Þótt
þarna sé erfítt að draga hreinar línur held ég
að ekki sé fjarri lagi að ætla að allt að
helmingurinn af útgjöldum ríkis og sveitar-
félaga tengist opinberri þjónustu sem eink-
um er krafist vegna neyslukapphlaups og
markaðsbindingar vinnunnar; þ.e. vegna
þess að allir fullorðnir í fjölskyldunni eru
bundnir á vinnumarkaði. Hér á íslandi hafa
skapast sérstök skilyrði vegna þessi að op-
inbera þjónustan hefur aldrei náð að svara
eftirspurn eftir dagvistun, meðferð og um-
önnun. Togstreita, álag og gloppótt uppeldi
sem því fylgir hefur haft margháttuð áhrif
sem að vissu marki hafa verið rannsökuð.6
Þess er ekki að vænta að slík vandamál
leysist með meiri opinberri þjónustu eða
hagvexti. Þvert á móti. Það er komið að
skuldadögum. 1990 fóru skuldir ríkissjóðs
yfir 100 milljarða og voru skuldir umfram
veitt löng lán þá rúmlega 70 milljarðar.7
Skuldimar bera svo háa vexti að upphæðin
tvöfaldast að raungildi á u.þ.b. átta árum og
er nú svo komið að nær 10% ríkisútgjalda
fara í vaxtagreiðslur. Ef að er gáð virðast
allir pólitískir flokkar sammála um að kom-
ið sé að endimörkum opinbers þjónustu-
vaxtar þótt stjómarandstaðan gagnrýndi
hvemig ríkisstjómin, sem tók við í apríl
1991, brást við. Það er almennt ekki talið
sæmandi að heimta meiri opinbera þjón-
ustu og ætla eftirkomendunum að borga
lánin sem tekin eru til að veita hana.
Þegar verið er að skoða fylgifiska hinnar
marglofuðu markaðsþenslu, s.s. vöxt opin-
berrar þjónustu og margföldun kostnaðar
við hana, má einnig staldra við áhrif hennar
á börn og fullorðna. Skoða t.d. það uppeld-
ismynstur sem fylgir stofnanalausnum. í
grein eftir Wolfgang Edelstein, sem vísað
er til hér á undan, segir m.a. um skólann:
TMM 1992:3
53