Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 91

kyngervis sem mótað hefur verið af
samfélaginu. Þessi aðgreining ætti þar
af leiðandi að hindra að samfélagsleg
mismunun á grundvelli líffræðilegs
kynjamismunar sé réttlætt. Þetta á þó
aðeins við ef kosið er að líta svo á að
ekki séu orsakatengsl á milli kyns og
kyngervis. Því er ekki alltaf þannig
háttað. Skilgreiningar á kyngervi eru
margvíslegar og ólíkir höfundar nálgast
það á mismunandi hátt.
Marie Louise Stig Sørensen segir að
skoðanir fólks skiptist almennt upp í tvo
flokka varðandi tengsl kyns og
kyngervis. Þessir flokkar hafa verið
nefndir annars vegar líffræðileg eðlis-
hyggja og mótunarhyggja hins vegar.
Fyrri hópurinn kýs að líta þannig á
málið að bein tengsl séu á milli kyns og
kyngervis og að eðlislægni kyns birtist
af mismiklum krafti í kyngervum fólks.
Sá seinni hefur fjölbreyttari sýn á
kyngervi, en þar er því haldið fram að
áhrif líffræði fólks á kyngervi þeirra séu
óbein og stýrt af því hvernig kyn er
túlkað og mótað innan samfélagsins
(Sørensen 2000, bls. 54). Sørensen segir
þó að innan kynjafornleifafræði hafi
almennt verið litið á kyn og kyngervi
sem ótengd atriði (Sørensen 2000, bls.
43).
Síðastliðinn áratug hefur komið upp
umræða innan kynjafræða, og kynja-
fornleifafræði einnig, hvort þessi
skilgreining eigi í raun og veru við.
Umræðuna segir Sørensen (2000, bls.
46) snúast m.a. um hvort líffræðilegt
kyn sé sjálft samfélagslegur tilbúningur,
alveg til jafns á við kyngervi (sjá t.d.
Hjørungdal 1999, bls. 82). Bent hefur
verið á að með aðskilnaði kyns og
kyngervis séu áhrif kyns á upplifun og
reynslu einstaklinga vanmetin. Með því
að líta fram hjá því séu hópar á við
samkynhneigða og millikynjaða (e.
intersexual) útilokaðir frá rannsóknum
(Sørensen 2000, bls. 46). Álíka gagn-
rýni hefur áður komið frá öðrum
fornleifafræðingum. Sú gagnrýni fjallar
um tvískiptingu kynjanna og bent hefur
verið á að hefðbundin kynskipting
standi aðeins fyrir tvo póla sem standi
upp úr margbreytilegum hópi. Þar er
bent á að kyn sé lært fremur en að vera
tveir „annað hvort eða“ flokkar þar sem
engin skörun eigi sér stað (Sørensen
2000, bls. 46).
Erfðafræðingar vísa ekki lengur
einungis til XX (kvenkyns) eða XY
(karlkyns) þegar fjallað er um kyn,
heldur til einstaklinga sem eru t.d.
XXY, XXXXY og YYX og til þeirra
sem flokkaðir eru sem millikyns, segir
Meskell. Rannsóknir hafa m.a. sýnt
fram á að einstaklingar sem bera XX
litninga og eru samkvæmt þeim
„kvenkyns“, geta þróast með svipgerð
(e. phenotype) karlmanns. Þetta segir
Meskell fella úr gildi tvískiptingu
líffræðilegra kynja út frá litningum þar
sem þeir dugi ekki alltaf til að segja til
um æxlunarfæri einstaklings (Meskell
1999, bls. 73).
Judith Butler fjallar um þetta í bók
sinni Gender Trouble og spyr hvort
„kyn“ hafi alltaf verið til eða hvort það
eigi ákveðið upphaf. Hún telur að kyn
sé náttúrugerð útgáfa samfélagsins af
__________
90
Undir mold og steinum...
kyngervi. Með því að gera kyn
náttúrulegt er gefið til kynna að það sé
utan áhrifa orðræðu og þar af leiðandi
ópólitískur grunnur sem menning
byggir á (Butler 1990, bls. 7). Meskell
er sammála Butler og segir að
mikilvægt sé að gerð sé grein fyrir því
að bæði kyn og kyngervi séu mótuð af
orðræðu innan okkar eigin samfélags og
þróuð sé meðvitund um möguleika á
álíka mótun í öðrum samfélögum. Hún
segir að orðin kyn, kyngervi, kynja-
tengsl og samfélagsleg tengsl hafi verið
ranglega gefin merking sem alhæft er
um að eigi við í öllum samfélögum,
menningum og hópum – slíkt sé þó
rangt. Þetta séu margbreytileg hugtök
sem notuð eru á ólíkan og sértækan
máta innan mismunandi hópa (Meskell
1999, bls. 70). Kvenkyns er því ekki
stöðugt hugtak og merking þess er að
mati Meskell jafn óstöðug og
hugtaksins kona (Meskell 1999, bls.
69).

Eðlishyggja
Sigríður Dúna Kristmundsdóttir segir í
grein sinni „Konan með kyndilinn“ að
Simone de Beauvoir hafi með titli bókar
sinnar Hitt kynið og yfirlýsingunni að
konur verði konur, átt við að karlar séu
viðmið samfélagsins, „normið“ og þar
með setji þeir reglurnar og skipi
hlutverkin sem fólk er sett í, eins og
komið hefur verið inn á hér að ofan.
Menningarleg, karllæg skilgreining á
líffræðilegum mismun kynjanna festi
konur í hlutverkum eiginkvenna, mæðra
og ástkvenna í samfélaginu (1999, bls.
72). Sigríður Þorgeirsdóttir segir
hugmyndasöguna gegnsýrða af al-
hæfingum varðandi eðliseiginleika
kvenna sem teljast síðri en þeir sem
karlkynið búi yfir. Eðlislægur munur
kynjanna hafi einna helst verið notaður
sem réttlæting á mismunun og það er
eðlishyggja sem hlýtur hvað helst högg
í gagnrýni Beauvoir (2001, bls. 134).
Sigríður Matthíasdóttir segir frá því í
doktorsritgerð sinni að árið 1900 hafi í
blaðinu Framsókn verið rætt um að eðli
kvenna væri nær náttúrunni eða
dýraríkinu en eðli karla (2004, bls.
232). Sigríður Þorgeirsdóttir segir að
þessi meinti „náttúrulegi“ og
„eðlislægi“ munur hafi í aldaraðir verið
nýttur til að réttlæta mismunun
karlaveldisins og það hafi og sé „fyrsta
verkefni femínískar gagnrýni að
hnekkja á slíkri náttúrutrú og
eðlishyggju með því að greina á milli
líkamlegs kynjamismunar, kyn-
hlutverka og kynsjálfs-
myndar“ (Sigríður Þorgeirsdóttir, 2001,
bls. 128). Sem dæmi mætti nefna að til
mótvægis kröfum kvenna til
kosningaréttar og kjörgengis var því
haldið á lofti að konur væru að eðlislagi
órökréttar í hugsun og reiddu sig á
tilfinningar fremur en rök þegar kæmi
að ákvarðanatöku og þar af leiðandi
ekki treystandi fyrir því að kjósa eða
sitja á þingi (Ásta Kristjana Sveinsdóttir
2002, bls. 168).4
Kumlið sem fannst á Selfossi árið
1958 er gott dæmi um það þegar konum
eru eignaðir eiginleikar frábrugðnir
__________
91
Sandra Sif Einarsdóttir