Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 52

markvissum hætti og að það sé raun-
hæfur möguleiki. Vegna þess hversu
lítið fer fyrir leiðum í landslaginu og
þess hversu margar og dreifðar þær eru
um allt land, líka þar sem er erfitt
yfirferðar, virðist ómögulegt að ætla
skrá þær án stuðnings við heimildir
þannig að út úr því komi annað en mjög
brota- og tilviljunarkennd mynd af legu
þeirra, aldri og sögu.
Skráningaraðferð fyrir leiðir
Grundvallaratriði fyrir skilvirkari
skráningaraðferð leiða er að hugsa um
þær óháð jörðunum sem þær liggja yfir.
Leiðir eru sérstök mengi í sjálfum sér
og aðrar samgönguminjar tilheyra þeim
beint og óbeint. Leiðir eru því ákveðin
grunneining og eins og jarðir á hver leið
að fá sérstakt stofnspjald þar sem allt
sem henni viðkemur er skráð.
Leiðunum tilheyra minjar sem eru á
þeim eða við þær og þessar minjar á að
skrá innan leiðanna eða í tengslum við
þær. Ekki er rétt að aðskilja leiðirnar og
minjarnar heldur mynda þær heild. Hætt
er við að mikilvægar upplýsingar fari
forgörðum ef þetta tvennt er ekki
skoðað í samhengi.
Það er ekki útilokað að nota
gagnagrunna á borð við þá sem nú eru
notaðir á Íslandi fyrir fornleifa-
skráningu til þess að skrá leiðir. Þeir
geta hins vegar ekki sýnt minjarnar á
korta- eða loftmyndagrunni og
takmarkar það gagnsemi
skráningarinnar mjög. Það er
nauðsynlegt að sjá leiðir í samhengi
hver við aðra með því að skoða kerfið
sem þær mynda á stórum landsvæðum.
Þeir gagnagrunnar sem nú eru til og
geta haldið utan um rýmisupplýsingar
minjanna byggja á landupplýsingakerfi
(LUK).
Áður en farið er á vettvang ætti að
vera búið að skrá alfaraleiðir í Sýslu- og
sóknalýsingum og á kortum Björns
Gunnlaugssonar frá miðri 19. öld fyrir
það hérað sem á að skrá leiðir í. Þannig
fæst yfirlit yfir helstu leiðirnar á skýrt
skilgreindu tímabili og auðveldara er að
átta sig á leiðakerfinu í heild sinni og
breytingunum sem hafa orðið á því fyrr
og síðar.
Á vettvangi þarf að skrá fjölbreyttar
upplýsingar um leiðirnar svo að sem
mest fáist út úr skráningunni sem er
tímafrek og kostnaðarsöm og til þess að
ekki þurfi að fara aftur á vettvang eftir
upplýsingum sem gleymdist að skrá.
Undirbúningsvinnan skiptir sköpum um
það hvernig til tekst við skráningu á
vettvangi en auðvitað verða alltaf
einhverjar leiðir sem koma í ljós á
vettvangi sem ekki hafa fundist
heimildir um og við því er að búast að
skrá þurfi fleiri leiðir en upphaflega var
talið, rétt eins og með aðrar fornleifar.
Ákjósanlegast væri að skrá leiðir í
heild sinni, frá upphafi til enda, eða eins
nærri því og komist verður. Þegar búið
er að vinna undirbúningsvinnu, fara yfir
heimildir og skoða öll hjálpargögn, er
leiðin skráð á vettvangi og minjarnar
sem eru á henni og við hana. Til þess að
fá allar upplýsingar um leiðir er
ákjósanlegast að ganga þær allar og
skrá á vettvangi en það er því miður
ekki raunhæfur möguleiki. Byrja þarf á __________
52
Fornar leiðir á Íslandi
því að skrá allar heimildir um leiðir og
reyna að staðsetja þær gróflega á korti
eða loftmynd til þess að átta sig betur á
legu þeirra. Auk ritaðra heimilda eru
loftmyndir frábærar heimildir um leiðir
og legu þeirra og þær gagnast ekki síst
til þess að skrá leiðir sem ekki eru aðrar
heimildir um. Áður en farið er á
vettvang þarf að vera búið að skilgreina
leiðirnar sem á að skrá og upphafs- og
endapunkta þeirra, jafnvel þó að þeir
séu ekki skilgreindir sem slíkir í
heimildum. Eins og nefnt hefur verið
hér að framan ætti að hafa sem reglu að
skilgreina leiðir frekar vítt en þröngt og
vera ekki bundinn af umfjöllun um
einstaka kafla langra leiða í sókna-
lýsingum eða öðrum heimildum og
skilgreina þá sem sérstakar leiðir. Ef
leiðirnar eru mjög langar má skipta
þeim upp í styttri kafla til hægðarauka
við skráningu á vettvangi. Hver kafli
fær þá sitt númer innan leiðarinnar (sjá
næsta undirkafla).
Í skráningunni þarf lega leiðarinnar
að koma skýrt fram með mælingum og
skriflegri lýsingu. Gera þarf grein fyrir
því ef hlutar leiðar eru ekki sýnilegir og
þá hvers vegna, skrá þarf allar stakar
fornminjar sem á leiðinni eru, sýnilegar
og horfnar minjar, en einnig minjar sem
tengjast leiðinni en eru ef til vill ekki á
henni, eins og vörður, sæluhús, áfanga-
staðir, o.s.frv. Allar stakar minjar ætti
að ljósmynda og einhverja hluta
leiðarinnar, sérstaklega þar sem það
getur stutt lýsingu eða gefið góða mynd
af gerð og legu leiðarinnar. Á vettvangi
er mikilvægt að ræða við bændur og
aðra staðkunnuga um legu þeirra leiða
sem skráðar hafa verið fyrirfram og um
leiðir sem ekki hafa fundist heimildir
um.
Númerakerfi fyrir leiðir
Gagnlegt er að nota einhvers konar
númerakerfi fyrir leiðirnar og minjar á
þeim. Slíkt númerakerfi getur verið
mjög til hægðarauka þegar verið er að
skrá leiðirnar og þegar fjalla á um þær í
ræðu eða riti þó að það sé ekki
nauðsynlegt fyrir LUK-gagnagrunna
þar sem leiðir fá önnur einkvæn númer
sem ekki hafa staðavísanir en leiðir ætti
helst að skrá í slíka gagnagrunna. Það
númerakerfi sem nú er víðast notað
hefur staðavísanir þar sem ýmist er
vísað til landareignar, jarðar eða
sveitarfélags. Slíkt kerfi er augljóslega
ekki hægt að nota fyrir leiðir þar sem
þær eru yfirleitt ekki bundnar við stakar
landareignir eða jarðir og oft ekki
heldur stakt sveitarfélag.
Vegagerð ríkisins skiptir þjóðvegum
landsins í stofnvegi, tengivegi, safnvegi
og landsvegi. Aðrir vegir eru í einka-
eigu og skiptast í almenna vegi,
einkavegi, reiðvegi og hjólreiða- og
göngustíga (Vegagerð ríkisins, 2008a).
Vegir Vegagerðarinnar fá allir sitt
vegnúmer. Hringvegurinn er þjóðvegur
1, næsta vegnúmer er 22 og svo eru
númerin hlaupandi óháð því í hvaða
flokki vegurinn er. Á vegaskrá frá árinu
2007 eru hátt í 10.000 vegnúmer.
Mörgum vegum er skipt upp í kafla og
hefur hver kafli númer sem saman-
stendur af litlum bókstaf og tölustaf
(a1) eða tveggja stafa tölu (01-). __________
53
Kristborg Þórsdóttir