Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Síða 115

Karlmennska í fortíðinni
Þó fornleifafræðingar hafi í raun alltaf
fengist við karla, og nær eingöngu við
karla eins og femínískir fornleifa-
fræðingar bentu á (Conkey og Gero
ritstj. 1991), var það ekki fyrr en í
byrjun 10. áratugarins sem farið var að
fjalla um karla og karlmennsku á
kynjafornleifafræðilegan hátt. Uli Linke
var einna fyrstur fornleifafræðinga til að
velta fyrir sér karlmennsku en hann
hefur rætt hvernig yfirburðir karla og
yfirráð þeirra, á meðal Indó-
Evrópumanna, byggðist á samtengingu
valds og blóðs. Linke lagði til að vald
karlanna væri samþætt hugmyndum um
tíðablóð kvenna sem væri einskonar
tákngerður höfuðstóll sem vald karl-
mannanna byggðist á (Linke 1992). Til
viðbótar rannsókn Linke í byrjun 10.
áratugarins má nefna rannsókn Paul
Treherne (1995) á bronsaldar stríðs-
mönnum í Evrópu og rannsókn
Timothy Yates (1993) á bronsaldar
steinristum í Svíþjóð og áunninni karl-
mennsku. Þrátt fyrir þarfar ábendingar
eins og umfjöllun Treherne og Yates
um líkama (sjá nánari umfjöllun í
Meskell 1996) og umfjöllun Yates um
áunna karlmennsku má segja að ekki sé
einungis nóg að „fást við
karla“ (Gilchrist 1999, bls. 117, þýð.
höfundar) heldur þurfi að íhuga aðrar
gerðir karlmennsku en hina árásar-
gjörnu karlmennsku stríðsmannsins,
eins og kynjafornleifafræðingurinn
Roberta Gilchrist hefur bent á. Því má
segja að þessar fyrstu tilraunir til að
fjalla um karlmennsku innan fornleifa-
fræði hafi ekki gengið nægilega langt í
að tileinka sér orðræðu um
karlmennsku innan kynjafræðanna og í
sumum tilvikum fest í sessi viðteknar
hugmyndir um algilda árasargjarna
karlmennsku stríðsmannsins í stað þess
að horfa með gagnrýnum augum á
slíkar staðal-ímyndir.
Fyrsta tilraunin til að tengja
karlmennskuorðræðuna við fornleifa-
fræðina var fyrirlestur Bernard Knapp
frá árinu 1988 sem birtist á prenti árið
1998 (Knapp 1998a) en það sama ár
tóku nokkrir fornleifafræðingar þátt í
umræðu um karlmennsku í tímaritinu
Archaeological Dialogues. Þar tóku
þátt Bernard Knapp, Douglas Bailey,
Matthew Gutmann og Paul Treherne.
Þrátt fyrir ágætis tilraun Knapp til að
skoða hvernig og af hverju
fornleifafræðingar ættu að fjalla um
karlmennsku var tilraunin á endanum
misheppnuð. Á meðan Knapp (1998b,
bls. 103) hamraði á því að allar líkur
væru á því að í fortíðinni hafi verið
fjölmörg kyngervi, mismunandi karl-
mennskur og mismunandi aðferðir við
að flytja þær, bar Gutmann (1998, bls.
114) upp þá spurningu hvernig hægt
væri að losna undan íþyngjandi tvíhliða
flokkunum „karlar og konur“ án þess að
leiða orðræðuna út í róttæka afstæðis-
hyggju.
Athugasemd Gutmann minnir því
örlítið á orðræðu annarar bylgju
karlafræðanna. Ef gengið væri of langt í
að afbyggja hugtökin karlar og konur
yrði hættan sú að hreinlega ekkert yrði
eftir til að fjalla um. Knapp og
Gutmann hafa báðir nokkuð til síns __________
114
Að opna öskju Pandóru
máls en sennilega þarf að feta einhvern
meðalveg á milli þessara tveggja póla.
Meðalvegurinn felst e.t.v. í því að leita í
smiðju þriðju bylgju karlafræða og
skilgreina karlmennsku sem orðræðu
þar sem kyngervi er líkamnað og
upplifað, mótað með orðum, venjum og
gjörðum en aðrir þættir, s.s. aldur, stétt,
líkami og lífshlaup geta takmarkað þá
hluta orðræðunnar sem aðgengilegir eru
hverju sinni. Kosturinn við þessa
skilgreiningu er einnig sá að hægt er að
gera ráð fyrir atbeini manneskjunnar
innan ákveðins félagskerfis án þess þó
að hverfa til félagslegrar mótunar-
hyggju (e. social constructionism) eða
að setja algjört samasem merki á milli
einstaklinga og atbeinis annars vegar og
samfélags og strúktúrs hins vegar (sjá
Thomas 2004). Með því að skilgreina
karlmennsku sem orðræðu er hægt að
skoða hana án þess að slíta hana úr því
stærra félagslega samhengi sem mótar
hana.
Það má þó ekki skilja sem svo að
markmiðið með umfjöllun um karl-
mennsku í fortíðinni sé að sýna fram á
og finna ákveðnar gerðir karlmennsku. Í
raun stöndum við andspænis samskonar
vandamáli og Margaret Conkey og Joan
Gero ræddu í einni af tímamótagreinum
kynja-fornleifafræðinnar. Þær sögðu:
„Það að geta úthlutað körlum og/eða
konum ákveðnum athöfnum eða efnis-
menningu er ekki markmiðið, það er
ekki endirinn, né leiðin“ (1991, bls. 11,
þýð. höfundar). Markmiðið með
umfjöllun um karlmennsku í fortíðinni
er miklu frekar að brjóta á bak aftur þær
hugmyndir að karlmennska sé fast-
mótuð, algild og óbreytanleg og að
ákveðnar gerðir karlmennsku hafi ávallt
verið í ráðandi valdastöðu. Markmiðið
með umfjöllun um karlmennsku í
fortíðinni er að við gerum okkur grein
fyrir því hvernig hugmyndir okkar
sjálfra eru mótaðar af nútímanum og
sem afkvæmi okkar eigin samtíma getur
umfjöllun okkar um fortíðina aldrei
verið slitin út úr því stærra félagslega
samhengi sem mótar hana.
Að fjalla um karlmennsku í for-
tíðinni snýst því ekki eingöngu um að
skilja fjölbreytileika fortíðarinnar um
leið og við reynum að horfa framhjá
okkar eigin fordómum, heldur einnig að
fornleifafræðingar geri sér grein fyrir
því hvernig orðræða innan fornleifa-
fræðinnar er mótuð (Sjá t.d. Hodder
1991; Johnson 1999). Það þarf því að
tryggja fjölraddaða (e. multivocal)
umfjöllun fornleifafræðinga um karl-
mennsku og kvenleika í fortíðinni.
Bernard Knapp hefur einmitt bent á að
karlkyns fornleifafræðingar hafi verið
tregir til að tileinka sér aðferðir
kynjafornleifafræðinnar og það sé m.a.
ein af ástæðum þess að umfjöllun um
karlmennsku innan fornleifafræðinnar
sé jafn skammt á veg komin og raun ber
vitni (Knapp 1998a, bls. 243). Knapp
bendir á að við megum ekki falla í þá
gryfju að halda að kynjafornleifafræði
sé eingöngu fyrir konur, um konur og
eftir konur rétt eins og fornleifafræði
hafi áður verið fyrir karla, um karla og
eftir karla. Allir hópar þurfi að hafa sína
rödd til að tryggja fjölraddaða umræðu
um fortíðina.
__________
115
Sindri Ellertsson Csillag