Bókasafnið - 01.09.2009, Side 26

26
bókasafnið
má þó einnig skilgreina þröngt eða það sem í hefðbundnum
skilningi er kallað listir. Í rannsókn minni miðast umfjöllunin
við þá nálgun og þá einkum sjónlistir.
Stefna íslenskra stjórnvalda í menningarmálum er að hluta
til forskrifuð, en hefur sjálfsprottna nálgun þegar kemur að
listrænum áherslum, frelsi til listrænnar tjáningar og skapandi
starfi. Forskrifaðri stefnu er einkum ætlað það hlutverk að
skapa farveg fyrir listræna starfsemi án þess að hlutast sé til
um innihald, og einkennist fremur af markmiðum en leiðum
til að ná þeim. Með lögum, árangursstjórnunarsamningum
og fjárlögum leggja stjórnvöld ákveðnar línur sem
menningarstofnanir þurfa að taka tillit til með einum eða
öðrum hætti. Þegar því sleppir er lögð áhersla á skapandi
starf og sjálfstæði þeirra sem það vinna fremur en meiriháttar
stefnumótun. Starf listamanna snýst oftar en ekki um sköpun,
nýjungar og tilraunastarfsemi. Grasrótin þarf því frelsi til
listrænnar tjáningar, þar sem sjálfsprottin nálgun er mikilvæg
og fastmótuð stefna getur jafnvel orðið óæskileg. Hlutverk
forystunnar verður því að stýra hvar, fremur en hvernig „áin
á að renna“.
Íslensk menningarstefna er mestmegnis mótuð samkvæmt
arkitektalíkani (e. architect model) Chartrands, þar sem
stuðningur við menningu og listir er talinn hafa samfélagslegt
og lýðræðislegt gildi (Chartrand og McCaughey, 1989).
Litið er á menningu sem hluta af almennu velferðarkerfi
og er áhersla lögð á að tryggja aðgengi allra. Stuðningur
ríkisins við listastarfsemi hér á landi beinist fyrst og fremst
að atvinnulistamönnum og listastofnunum sem byggja á
starfsemi þeirra (Menntamálaráðuneytið, 2007). Arkitektinn
leyfir vissa pólitíska íhlutun í gegnum ráðuneyti, en einnig
ákvarðanir í gegnum listráð sem eru óháð stjórnvöldum
(Duelund, 2003). Fjárveitingum úr sjóðum hér á landi er ætlað
að vera á faglegum grunni. Fagráð ákveða yfirleitt framlög til
einstakra listamanna, samanber starfslaun til myndlistarmanna
og starfa samkvæmt reglu hæfilegrar fjarlægðar.
Regla hæfilegrar fjarlægðar (e. arm’s length principle) hefur
átt fylgi að fagna í menningarmálum bæði hér á landi og í
nágrannalöndunum (Duelund, 2003). Upphaf reglunnar má
rekja til stofnunar Arts Council of Great Britain árið 1945,
þar sem henni var ætlað að koma í veg fyrir pólitísk afskipti
menningarmála eins og tíðkast hafði í Sovétríkjunum og
Þýskalandi Hitlers. Grunnhugmyndin að reglu hæfilegrar
fjarlægðar er sú að stjórnmálamenn skuli ekki hafa afskipti af
fjárveitingum til menningarmála að öðru leyti en því að ákveða
tiltekna fjárhæð. Markmiðið er að halda stjórnmálamönnum
og embættismönnum í hæfilegri fjarlægð og draga þannig úr
líkum á pólitískum þrýstingi. Einnig að koma í veg fyrir íhlutun
þeirra sem ekki hafa „vit á“ listum og tryggja að gæðamat sé í
höndum sérfræðinga (Chartrand og McCaghey, 1989).
Á tíunda áratug síðustu aldar komu fram hugmyndir
um breytta stjórnunarhætti undir yfirskriftinni nýskipan í
ríkisrekstri (Fjármálaráðuneytið, 1993). Með tilkomu þessa
hafa m.a. menningarstofnanir þurft að bregðast við og
aðlagast breyttum aðstæðum. Samkvæmt hugmyndafræði
nýbreytninnar er gert ráð fyrir því að stjórnvöld móti
farveginn, setji stefnu og sinni eftirliti út frá forskrifaðri
nálgun, jafnframt því að auka valddreifingu til stofnana. Enda
þótt áherslan sé á „skapandi starf og sjálfstæði þeirra sem það
vinna“ hafa stjórnvöld með tilkomu nýrra stjórnunaraðferða
einnig lagt ríkari áherslu á formlega stefnumótun stofnana í
anda forskrifaðrar nálgunar.
Stefna listbókasafna og helstu áhrifaþættir
Eins og áður segir eru íslensk listbókasöfn yfirleitt lítil. Tvö
þeirra sem umfjöllunin snýst um eru einmenningssöfn og
annað þeirra hefur einungis starfsmann í hlutastarfi. Við
slíkar aðstæður má telja ólíklegt að jafn mikið sé lagt upp úr
formlegri stefnumótun eins og á stærri söfnum með flóknari
verkaskiptingu. Enda kemur í ljós að áhersla á nákvæma
forskrifaða stefnu hefur verið mismikil. Þó má merkja
aukinn áhuga í þá áttina og er það í anda breyttra tíma. Þar
sem skjalfest stefna er fyrir hendi, einkennist hún fremur af
markmiðum en leiðum, en skapar þó óneitanlega ákveðinn
ramma til að vinna eftir. Forskrifuð nálgun birtist einkum
í heildarstefnu, aðfangastefnu og jafnframt í lögum og
reglugerðum.
Enda þótt mismikil áhersla hafi verið lögð á formlega
stefnu hingað til er ekki þar með sagt að söfnin hafi liðið
fyrir stefnuleysi. Starfsemi allra safnanna tekur mið af stefnu
hvort sem hún er skjalfest eða ekki, markar breytingar eða
áframhald þess sem verið hefur. Stefna listbókasafna mótast
meir af framkvæmd en formlegum áætlunum, ferli og eftirliti.
Stefnan hefur því sjálfsprottna nálgun sem á sér stoð í
hefðum og venjum, samráði og sveigjanleika og tekur mið af
aðstæðum hverju sinni. Stueart og Moran (2002) telja einmitt
að öll bókasöfn hafi stefnu, hvort sem hún er skjalfest eða ekki
og í stað skjalfestrar stefnu eða til að bæta hana upp, skapist
oft stefna sem byggi á hefðum og venjum.
Umhverfi er talið mikilvægur áhrifaþáttur þegar kemur
að mótun stefnu. Forskrifuð nálgun er talin henta betur í
stöðugu umhverfi og fyrirsjáanlegu, meðan sjálfsprottin
nálgun er talin henta betur stofnunum sem starfa í síkviku
umhverfi (Mintzberg og Waters, 1985). Umhverfi listbókasafna
er sambland af hvoru tveggja. Það er fyrirsjáanlegt í þeim
skilningi að þetta eru skipulagsheildir sem standa á nokkuð
gömlum merg og búast má við að starfi áfram. Listbókasöfn
eru samofin starfsemi þeirra lista- og menningarstofnana sem
þau tilheyra og hlutverk þeirra er fyrst og fremst að þjóna.
Þetta kemur glöggt fram t.d. í aðfangastefnu safnanna og
áherslu á söfnun og varðveislu þeirra gagna sem varða sögu
móðurstofnunar. Starfsemi listastofnana snýst um listsköpun
sem oftar en ekki hrærist í umhverfi sem er síkvikt og ófyrirséð.
Byrnes (2003) telur að áætlanagerð þurfi þess vegna að vera
sveigjanleg og opin fyrir nýjungum og breytingum. Svipað
gildir þá um áætlanir bókasafna listastofnana.
Starfsumhverfi bókasafna hefur tekið miklum breytingum
á undanförnum árum og viðbúið er að breytingar verði
viðvarandi. Tækninýjungar hafa gjörbreytt miðlun upplýsinga
og m.a. skapað samkeppni um viðskiptavini. Treacy og
Wiersema (1993) telja mikilvægt að tryggja stöðu sína með
því að leggja áherslu á afmarkaðan hóp viðskiptavina og
bjóða upp á nýjungar. Listbókasöfnin sem hér um ræðir hafa