Bókasafnið - 01.05.2013, Qupperneq 12

12
bókasafnið 37. árg. 2013
fer stöðugt vaxandi. Meira er um að efni sé gefið út af tíma-
bundnu og afmörkuðu tilefni, til dæmis vegna sérstaks átaks
eða verkefnis. Þá er ekki talið útgefið stafrænt efni á vegum
frjálsra félagasamtaka, einkafyrirtækja, einstaklinga né heldur
rafbækur sem sífellt fjölgar. Þó svo að til sé færsla um ofan-
greint smárit og tengill yfir í PDF-skrá á léni stjórnarráðsins
brunnur.stjr.is er ekki víst að hann verði ávallt við lýði. Þar
liggur hundurinn grafinn. Hvernig ber að tryggja varanlega
varðveislu rafræns efnis? Til þess að ráða bót á þessu vanda-
máli notar Rafhlaðan DSpace-hugbúnaðinn sem er hannaður
einmitt í þeim tilgangi, sem varanlegt varðveislusafnskerfi.
Í nóvember í 2012 kom út þriðja útgáfan af DSpace. Þá var
áratugur liðinn frá því að fyrsta útgáfan leit dagsins ljós
(Baudoin og Branschofsky, 2004). Tilefni þess að Tækni-
háskólinn í Massachusetts (MIT) og sérfræðingar hjá Hewlett
Packard, upplýsingatæknirisanum, hófu sameiginlega að þróa
DSpace voru samtöl Ann J. Wolpert, yfirmanns bókasafns
skólans, og starfsmanna skólans þar sem einn hafði á orði að
ævistarf hans væri geymt í tölvupóstum hans (Baudoin og
Branschofsky, 2004, bls. 32). Wolpert skildi strax að nauðsyn
væri á að þróa stafrænt varðveislusafn sem myndi standast
tímans tönn bæði með tillit til þess að breytingar væru tíðar
bæði á hugbúnaði og vélbúnaði og að bókfræðileg vinna væri
tíma- og mannaflsfrek. DSpace notar Dublin Core Metadata
Initiative (DCMI), Library Application Profile (LAP), opinn staðal
fyrir lýsigögn ætluðum verkefnum tengdum bókasöfnum.9
Dublin Core er alþjóðlegt verkefni um opna staðla fyrir stafræn
lýsigögn. Í dag nota yfir 1400 varðveislusöfn stofnana DSpace-
hugbúnaðinn.10 Höfundi er kunnugt um þrjá íslenska vefi sem
keyra Dspace, en það eru Skemman, Rafhlaðan og Hirslan.11
Hlaðin Skemma
DSpace-kerfið er einnig notað fyrir Skemmuna sem er sam-
starfsverkefni íslenskra háskóla. Upphaflega var það Sigrún
Magnúsdóttir, þáverandi forstöðumaður upplýsingasviðs Há-
skólans á Akureyri, sem fékk þá hugmynd að koma á laggirnar
rafrænu varðveislusafni eftir heimsókn til Tækniháskólans í
Virginíu í Bandaríkjunum (e. Virginia Tech University) haustið
2002.
Fyrst stóð til að nota ETD-kerfi tækniháskólans en um þetta
leyti var DSpace í örri þróun og vel af því látið og því var ákveð-
ið að nota DSpace. Á tímabilinu 2006 til 2009 var Skemman
hýst hjá Kennaraháskóla Íslands, sem var sameinað Háskóla
Íslands sem Menntavísindasvið hans árið 2008. Í febrúar 2008
samþykkti Háskólaráð Háskóla Íslands einróma erindi um raf-
ræn skil og varðveislu lokaritgerða nemenda til Landsbóka-
safns Íslands - Háskólabókasafns. Sama vor tók safnið svo við
hýsingu og rekstri Skemmunnar. Nú (febrúar 2013) eru hýst
13.034 verk á Skemmunni, meira en tveir þriðju þess efnis er
frá Háskóla Íslands og er meiri hluti þeirra í opnum aðgangi
(Áslaug Agnarsdóttir og Björn Þorgilsson, 2012).
Opinn aðgangur
Opinn aðgangur er í anda nútímalegra krafna um gegnsæi.
Hjá Landsbókasafni Íslands – Háskólabókasafni hefur Áslaug
Agnarsdóttir, sviðsstjóri og umsjónarmaður Skemmunnar,
haft það verkefni að vinna að framgangi opins aðgangs auk
þess að sitja í verkefnisstjórn Skemmunnar:

Með hugtakinu „opinn aðgangur“ er átt við það að afrakst-
ur vísindastarfs, sem kostaður er af opinberu fé, er aðgengi-
legur öllum á veraldarvefnum. Þar er fyrst og fremst um að
ræða rannsóknir sem unnar eru af fræðimönnum og sér-
fræðingum, meðal annars akademískum starfsmönnum
háskóla, og þeim sem hljóta styrki úr opinberum rann-
sóknar- eða samkeppnissjóðum. Opinn aðgangur að vís-
indalegu efni er mikið hagsmunamál allra sem stunda ein-
hvers konar rannsóknir eða almenna upplýsingaleit, ekki
síst háskóla- og fræðimanna. Helsti tilgangur opins að-
gangs er að miðla þekkingu en höfundarréttur breytist
hvorki né skerðist (Áslaug Agnarsdóttir og Björn Þorgils-
son, 2012, bls. 2).
Um sama leyti og Áslaug og Björn sömdu skýrsluna sem vitn-
að er í hér að ofan, sumarið 2012, voru stór skref tekin víða
erlendis til stuðnings við opinn aðgang.12 Í júní 2012 kom út
hin svonefnda Finch-skýrsla á vegum breskra yfirvalda um
það hvernig mætti auka aðgengi að rannsóknarniðurstöðum.
Í henni var komist að þeirri niðurstöðu að leggja ætti áherslu á
opinn aðgang, sérstaklega í þeim tilvikum þar sem rannsóknir
væru fjármagnaðar af skattfé og að þróunin í átt að opnum
aðgangi væri umfangsmikið breytingaskeið sem Bretland
ætti að taka opnum örmum (Finch, o.fl., 2012, bls. 7). Aðeins
þremur dögum eftir birtingu Finch-skýrslunnar samþykkti
Vísinda- og tækniráð Danmerkur að skilyrða fjárveitingar til
vísindarannsókna við birtingu niðurstaðna í opnum aðgangi
(Ministeriet for Forskning, Innovation og Videregående Udd-
annelse, 2012). Í júlí sama ár beindi framkvæmdastjórn Evr-
ópusambandsins (skammstafað ESB) því til aðildarríkja sinna
að setja sér stefnu um opinn aðgang (Framkvæmdastjórn
Evrópusambandsins, 2012). Styrkir næsta rannsóknarverk-
efnis ESB, Horizon 2020, sem hleypt verður af stokkunum
2014, verða skilyrtir við birtingu rannsóknarniðurstaðna í
opnum aðgangi. Í skýrslu sem Þjóðbókasafn Bretlands og
SAGE útgáfurisinn unnu í sameiningu um þýðingu opins
aðgangs fyrir rannsóknarbókasöfn var áætlað að hlutfall
fræðigreina í opnum aðgangi myndi hækka í 15-50% á næstu
tíu árum (Harris, 2012). Í Svíþjóð er rætt um að árið 2013 verði
9. Sjá http://dublincore.org/documents/library-application-profile/
10. Sjá http://www.dspace.org/whos-using-dspace
11. Sjá http://www.skemman.is, http://www.rafhladan.is og http://www.hirsla.lsh.is/lsh/.
12. Sjá t.d. https://www.openaire.eu/ á vegum ESB.