Dagblaðið Vísir - DV - 20.04.2011, Blaðsíða 38

E
kki veit ég hvort trúarlegar
táknmyndir skipta einhverju
máli lengur í samfélagi okk-
ar. Ég hallast að því að svo sé
ekki. Því ef svo væri, þá hlytum við að
íhuga vandlega hvað vekti fyrir okkur
með því að halda upp á páskana.
Páskahátíðin er auðvitað í grund-
vallaratriðum vorhátíð. Hún hefur
verið það frá örófi alda, löngu fyrir
daga kristninnar.
Einhvers konar vorhátíðir eru
áreiðanlega haldnar í flestöllum
samfélögum, þar sem vorið er á ann-
að borð mikilvæg árstíð – þar sem
það markar skýr skil milli annars veg-
ar kuldatíðar vetrarins þegar gróður
liggur í dvala, og hins vegar þess nýja
líf sem fylgir hlýnandi veðri, vorrign-
ingum, hækkandi sól …
Og fuglarnir fara að gera sér
hreiður og verpa eggjum, það er á
leiðinni nýtt líf – þótt því miður skríði
ekkert raunverulegt nýtt líf úr þeim
táknum sem við höfum í mestum há-
vegum um upphaf varptímans, það
er að segja páskaeggjunum.
En við fáum þó málshátt!
Sigur lífsins yfir dauðanum!
En þótt páskahátíðin í kristnum sam-
félögum sé augljóst afsprengi hinna
heiðnu vorhátíða sem menn héldu
fyrrum til að halda upp á að hafa
þreyð dauflegan þorrann, og nú tæki
lífið á sprett á ný, þá hefur hátíðin í
þessum kristnu samfélögum tekið á
sig svo flókna og erfiða mynd að það
er með nokkrum ólíkindum.
Og það væri ýmsum erfiðleikum
bundið ef við ættum í raun og veru
að trúa á allar þær táknmyndir. Því
hugsun þeirra og bakgrunnur eru
svo einkennileg.
Að ég segi ekki óviðkunnanleg.
Ég hef aldrei skilið krossfest-
inguna – það er það sem ég á við.
Og mér finnst hún vita ómöguleg
táknmynd fyrir samfélag okkar.
Nú má segja að það komi mér í
sjálfu sér ekkert við. Af hverju ætti
það að skipta mig máli þótt trúað fólk
notist við hefðbundnar táknmyndir
trúar sinnar?
Og er þetta ekki falleg táknmynd
um sigur lífsins yfir dauðanum?
Kærleikans yfir hatrinu?
Gengur ekki upp!
Það er nefnilega vandamálið. Það
er engin leið að leggja trúnað á að
krossfesting Jesú frá Nasaret hafi ver-
ið á einhvern hátt merki um sigur
lífsins eða kærleikans.
Sama hvernig ég brýt heilann – ég
fæ það bara ekki til að ganga upp.
Og það hlýtur að skipta mig máli
hvort það samfélag sem ég og mínir
byggjum, sé að hlusta til reist á tákn-
mynd sem gengur ekki undir nokkr-
um kringumstæðum upp.
Lítum á nokkrar staðreyndir.
Jesú frá Nasaret var eða virtist að
minnsta kosti vera einhvers konar
prédikari/spámaður í Galíleu og síð-
an Jerúsalem kringum árið 30 e.Kr.
Það er ekki einfalt mál að átta sig
á hver kenning hans hafi verið, vegna
þess að guðspjöllin voru ekki skrifuð
fyrr en í fyrsta lagi 50 árum eftir hans
dag – og guðspjallamennirnir töldu
sig hafa fullt leyfi til að túlka og toga
hina upprunalegu kenningu eins og
þeim sýndist.
Það er auðsjáanlegt af því hvern-
ig kenningin þróast í guðspjöllunum
eftir því sem tímar líða og fleiri guð-
spjöll eru skrifuð – fyrir æ fjölbreytt-
ari hlustendur eða lesendur.
Vafalítið hefur sú kenning sem
hljómaði úr munni Jesú þegar hann
sjálfur gekk um þjóðgötur Galíleu
verið snotur og falleg.
Ljómandi snoturt!
Flestallt af því sem guðspjöllin hafa
eftir Jesú er ljómandi viturlegt og
gott, og afar fátt er óviðkunnanlegt
á einhvern hátt – að minnsta kosti
af því sem ætla má að sé í rauninni
komið frá honum sjálfum.
En í fyrsta lagi, þá hefur kenn-
ing Jesú líklega ekki verið aðalatriði
í starfi hans. Því í elsta guðspjallinu,
og því sem væntanlega er marktæk-
ast um hann, það er Markúsarguð-
spjall, þar kemur fram að aðalstarf
Jesú – að minnsta kosti framan af var
að reka út illa anda, og lækna fólk
með kraftaverkum.
Og þótt ekki skuli ég gera lítið úr
særingamönnum – guð gefi að við
gætum rekið út svolítið af hinum
illu öndum í samfélaginu núna!! – og
þaðan af síður kraftaverkamönnum,
þá er morgunljóst að það var ekkert
einstakt við slík störf í Galíleu á 1.
öld e.Kr. Nei, heimildir benda til að
fjölmargir slíkir menn hafi farið um
götur og sýslað við sínar særingar og
kraftaverk.
Jesú hefur því ekki verið óvenju-
legur vegna þessara starfa sinna.
Ekkert frumlegt!
Og hversu mjög sem við metum kenn-
ingu Jesú, þá verður líka að segjast að
það var í reynd ekkert mjög frumlegt
við hana.
Boðskapur hans var góður, en
hann hafði allur komið fram áður –
bæði í Mið-Austurlöndum, Indlandi,
Kína o.s.frv., nálega alls staðar þar sem
menn höfðu drepið niður fæti, og voru
komnir á visst stig í samfélagsmyndun
sinni og menningarlegri hugsun.
Það var sem sé ekki vegna frum-
legra kenninga sinna um kærleikann
sem Jesú var krossfestur – kenninga
sem aldrei höfðu heyrst á jörðinni
áður.
Ástæðurnar fyrir krossfestingunni
voru sem sagt ekki kenning Jesú, og
heldur ekki sú staðreynd að hann
læknaði með kraftaverkum eða rak
út illa anda – allt þetta var gamal-
kunnugt og allt þetta höfðu margir
prédikarar og spámenn sagt og gert
án þess að vera allir leiddir burt og
líflátnir.
Plott!
Það sem mér hefur alla tíð þótt svo
skrýtið er að okkur skuli ætlað að
trúa því að þarna hafi verið guðs-
sonur á ferð, og guðfaðir hafi á ein-
hvern hátt sent hann til að boða
okkur nýja kenningu – en um leið,
þá hafi það verið fyrirfram ákveðið
að við (mannkynið) myndum hafna
þessari „nýju“ kenningu, og það af
svo skefjalausu hatri að við myndum
vilja guðssoninn feigan.
Þótt ekkert í orðum hans og gjörð-
um hafi stutt slíka túlkun.
Og í plottinu hafi falist að Jesú
ætti ekki aðeins að vera drepinn til
að friðþægja fyrir „syndir“ okkar, eða
vegna þess að hatursfullu farísearnir
(sem voru í raun ósköp prúðir fræði-
menn og kenning þeirra ekkert að
ráði óskyld kenningu Jesú, eftir því
sem við best vitum).
Og hann hafi átt að þjást á krossi
– semsé þola villimannlegustu og
grimmdarlegustu aftökuaðferð sem
Rómverjar kunnu upp á að bjóða –
líka fyrir „syndir“.
Hrifnir af andstyggðarverkum!
Þetta á okkur á einhvern hátt að
þykja voðalegt fallegt.
Biblíuhöfundarnir eru stundum
óþægilega hrifnir af andstyggðar-
verkum.
Samanber þegar Abraham ætlar
að fórna Ísak syni sínum.
Fáránleg saga, og ógeðleg, en okk-
ur var lengi ætlað að dást að henni.
Dást að hinni miklu og „fögru“ trú
Abrahams sem ætlaði að slátra syni
sínum af einskærri undirgefni við
guð sinn.
Sagan um krossfestinguna – ef
við lítum á hana sem einhvers kon-
ar „fórn“ guðföður á syni sínum, er
heldur ekkert falleg.
Það er bara andstyggileg saga um
grimma og blóðuga refsingu.
Ekkert fallegt við þetta.
En við eigum að bera virðingu
fyrir föður sem slátrar syni sínum í
þágu annaðhvort yfirvalds (Ísak) eða
meirihlutans (Jesú).
Úff.
Bara blöff!
Og svo er þetta ekki einu sinni satt.
Hin mikla fórn guðs er jú bara blöff.
Því Jesú rís upp fáeinum dægrum eft-
ir dauða sinn, og leikur á als oddi.
Það er þetta sem ég hef aldrei
getað skilið. Hvernig við getum haft
svona skrýtna, mótsagnakennda og
– já! – ranga táknmynd að einhvers
konar heilagri leiðarhnoðu lífs okkar.
En kannski eru allir hættir að
leiða hugann að þessu, hvað veit
ég?
Hin skrýtna tákn-
mynd páskanna
Ein leið til að líta á nýafstaðn-ar Icesave-kosningar er sú að Íslendingar hafi orðið sér til
skammar sem þjóð. Skömmin er til-
komin af því að umheimurinn, fólk-
ið í löndunum í kringum okkur sem
nennir á annað borð að velta Ís-
landi og Icesave fyrir sér, álítur nið-
urstöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar
vera skammarlega. Hún er skamm-
arleg því við neitum að borga fólki í
öðrum löndum til baka fé sem eig-
endur íslensks banka höfðu af þeim.
Í staðinn ætlumst við til þess að við-
komandi ríki greiði þessu fólki til
baka þessa fjármuni. Með þessu
brjótum við viðtekna siðferðisreglu,
jafnræðisregluna, í samskiptum sið-
aðra þjóða. Okkur finnst eðlilegt,
sjálfsagt og siðlegt að íslenska ríkið
– við – ábyrgist fjármuni sem gírug-
ir íslenskir bankar hafa haft af inni-
stæðueigendum, einkum íslenskum
þegnum, hérlendis. En okkur finnst
ekki að íslenska ríkið eigi að ábyrgj-
ast og greiða til baka peninga sem
þessi sami íslenski banki hefur haft
af erlendum þegnum á innistæðu-
reikningum í útibúum bankans er-
lendis.
Persónulega finnst mér þessi ástæða vera nægjanleg til að við hefðum átt að samþykkja
Icesave-samninginn. Við þurfum
ekki einu sinni á lagalegum rökum
að halda til að komast að þessari nið-
urstöðu. Við getum ekki verið þekkt
fyrir það sem þjóð að mismuna fólki
á grundvelli þjóðernis og búsetu með
þessum hætti. Ég skammast mín fyr-
ir þessa niðurstöðu þjóðaratkvæða-
greiðslunnar út af þeirri mismunun
sem felst í henni gegn öðrum en Ís-
lendingum, sem voru mikill meiri-
hluti hinna innlendu innistæðueig-
enda. Niðurstaðan hefur kallað yfir
okkur vansæmd.
Ein möguleg leið í átt til breyting-ar er að við skömmumst okkar sem þjóð fyrir þessar skamm-
sýnu og siðlausu ákvarðanir, sem
samkvæmt leikreglum lýðræðis-
ins verður að eigna okkur í samein-
ingu. Slík breyting til batnaðar væri
þá ekkert annað en siðferðileg bylt-
ing á hugarfari þjóðarinnar. Ástæða
hugarfarsbyltingarinnar verður þá
ekki að við sannfærumst af þeim
sterku rökum fyrir því að við ættum
ekki að hugsa svona, til að mynda
eins og jafnræðisrökunum í Icesave-
málinu. Ástæðan er miklu frumstæð-
ari en svo og er eðlisólík slíkum sið-
ferðisrökum sem virðast ekki nægja
til að grundvalla breytni okkar. Þessi
ástæða er sú að á endanum munum
við byrja að skammast okkar fyrir að
vera Íslendingar ef við höldum áfram
að taka sameiginlegar ákvarðanir
sem byggðar eru á þjóðernishyggju.
Einhvern veginn svona væri hægt að túlka stöðu Íslands eftir Ice-save-atkvæðagreiðsluna í ljósi
kenninga bresk-ganverska heim-
spekingsins, Kwame Anthony App-
iah, um ástæður byltinga í sið-
ferðismálum þjóða. Í nýlegri bók
sinni The Honor Code: How Moral
Revolutions Happen, færir Appiah
fyrir því rök að þrír siðir, sem taldir
eru siðlausir í vestrænum samfélög-
um í dag, hafi lagst af vegna þess að
fólk byrjaði að líta á þá sem skamm-
arlega. Dæmin sem Appiah tekur
eru: (1) sá siður í Kína að reyra, og
þar með afmynda, fætur kvenna frá
unga aldri; (2) hólmgöngur, siður
sem tíðkaðist meðal annars í Eng-
landi fram á nítjándu öld og (3) af-
nám þrælahalds í breska heimsveld-
inu. Inntakið í greiningu Appiah er
ekki að sett hafi verið fram skynsam-
leg rök gegn þessum siðum og þar
af leiðandi hafi þeir lagst af. Appiah
segir að slík túlkun gangi ekki upp
þar sem mjög góð siðferðisrök gegn
þessum siðum hafi verið sett fram
löngu áður en þeir lögðust af. Það
sem kom hugarfarsbyltingunum af
stað og leiddi til afnáms þessara siða
var að þeir sem tóku þátt í þeim – til
dæmis Kínverjinn sem átti að kvæn-
ast konu með reyrða og afmyndaða
fætur – byrjuðu að líta á viðkomandi
sið eða hátterni sem skammarlega.
Reyrðir fætur kínversku konunnar
hefðu þá kallað vansæmd yfir mann
hennar.
Eftir að hafa komist að þessari niðurstöðu yfirfærir Appiah þessa sömu hugsun um þessi
þrjú sögulegu dæmi yfir á sæmdar-
morð á konum í Pakistan – þann sið
að eiginmaður eða ættingjar konu
geti myrt hana ef hún veldur þeim
vansæmd, til dæmis með hjúskap-
arbroti. Appiah segir að röksemda-
færslurnar sem banni morð séu
vissulega þekktar í Pakistan, bæði
eru morð bönnuð með lögum auk
þess sem Kóraninn bannar þau. En
þessi rök og þessi bönn virðast ekki
skipta máli því þessi siður hefur þrátt
fyrir þetta viðhaldist fram á 21. öld-
ina. Hugmynd Appiahs er því á þá
leið að eina leiðin til að sæmdar-
morð á konum leggist af í Pakistan
sé að byrjað verði að líta á slík morð
sem óhæfuverk sem kalli vansæmd,
ekki sæmd, yfir þann sem þau frem-
ur.
Um þetta segir Appiah: „Snúa þarf sæmdinni gegn sæmdar-morðum líkt og sæmdinni var
beitt gegn hólmgöngum, gegn því að
reyra fætur kvenna, gegn þrælahaldi.
Haldið endilega áfram að minna
fólk á að sæmdarmorð eru siðlaus,
ólögleg, órökrétt og brjóta gegn öll-
um trúarkenningum. En ég geri ráð
fyrir að jafnvel þó menn viðurkenni
þessi sannindi mun það ekki leiða til
þess að menn breyti út frá því sem
þeir vita. Sæmdarmorð munu aðeins
leggjast af þegar litið verður þannig á
að þau færi mönnum vansæmd.“
Ég reikna með að Íslendingar þurfi að ganga í gegnum ein-hvers konar svona hugarfars-
byltingu til að þeir átti sig á því að
þjóðernishyggja – hugmyndin sem
hvað helst grundvallaði andstöð-
una við Icesave-lögin – er lífsskoðun
sem auðvelt er að færa rök gegn og
sem færir mönnum frekar vansæmd
en sæmd vegna þess að hún hefur
sjaldnar en ekki afar slæmar afleið-
ingar þar sem hún byggir á mismun-
un á óréttlátum forsendum. Kannski
mun niðurstaðan í Icesave-kosning-
unum verða einn liður í þessari hæg-
fara hugarfarsbyltingu. Við höfum nú
þegar kallað yfir okkur vansæmd fyr-
ir siðleysi og heimsku þegar við neit-
uðum að borga skuldir sem við hefð-
um átt að borga samkvæmt lögum og
almennum siðferðisreglum en gerð-
um þó ekki. Á endanum er hugsan-
legt að Íslendingar þurfi að greiða
Bretum og Hollendingum fyrir Ice-
save því búast má við að þeir muni
sækja það hart. Líklegt er að það
verði þjóðinni dýrara en það hefði
orðið ef Icesave hefði verið samþykkt
í þjóðaratkvæðagreiðslunni.
Icesave-málið verður því kannski góð lexía fyrir okkur á endanum því vansæmd okkar mun kannski
leiða af sér skárri hugsunarhátt,
minni þjóðernishyggju, hér á landi.
Þannig getur þessi slæma niðurstaða
í atkvæðagreiðslunni kannski haft
þokkalegar afleiðingar: Vansæmd
okkar í samfélagi þjóðanna verður
kannski minni í framtíðinni fyrir vik-
ið því Icesave-málið mun kenna okk-
ur þá mikilvægu lexíu að bera ekki
fyrir okkur stæka þjóðernishyggju í
samskiptum við aðrar þjóðir. Ísland
er, þrátt fyrir allt, ekki eitt í heimin-
um.
38 | Umræða 20.–26. apríl 2011 Páskablað
Helgarpistill
Ingi F.
Vilhjálmsson
Trésmiðjan
Illugi
Jökulsson
Vansæmdin í
Icesave-málinu
„Biblíuhöfundarnir
eru stundum
óþægilega hrifnir af
andstyggðarverkum.