Dagblaðið Vísir - DV - 20.04.2011, Blaðsíða 56

56 | Úttekt 20.–26. apríl 2011 Páskablað
L
istamenn eru að mörgu leyti
öfundsverð stétt. Reyndar hafa
ótal listamenn orðið þess und­
arlega heiðurs aðnjótandi að
verða ekki frægir og viðurkenndir fyrr
en þeir voru komnir undir græna torfu
og urðu af þeim sökum ekki loðnir um
lófana. Fjárhagslegur afrakstur listar
slíkra listamanna féll öðrum í skaut.
Reyndar er kannski ekkert við það
að athuga enda teljandi á fingrum
annarrar handar þeir listamenn sem
myndu viðurkenna að von um fjár­
hagslegan ávinning væri hvati list­
sköpunar sinnar.
Í flestum ríkjum hins vestræna
heims njóta listamenn þess frelsis
að skapa list sína án afskipta stjórn­
valda þó að óhjákvæmilega fyrirfinn­
ist hópar eða samtök sem telja sig hafa
einkarétt á því að skilgreina list og
er ekki allt hugnanlegt sem frá lista­
mönnum kemur. Í öðrum ríkjum fer
lítið fyrir umburðarlyndi stjórnvalda
í garð listamanna sem þykja fara á
skjön við þær skoðanir sem stjórnvöld
vilja rækta með landslýð. Reyndar er
það svo í þessum sömu ríkjum að þá
skiptir litlu máli hvort um er að ræða
listamenn hvers konar eða almenna
borgara.
Pólitísk óhlýðni
Fyrir rétt rúmri viku var kínverski
listamaðurinn Ai Weiwei handtekinn
í aðgerð stjórnvalda gegn pólitískri
óhlýðni. Lengi vel vissu aðstandendur
Weiweis ekkert hvað um hann hafði
orðið því hann var handtekinn þeg­
ar hann var um það bil að stíga upp í
flugvél á leið frá Peking til Hong Kong.
Weiwei er ekki alls óvanur félags­
skap kínversku lögreglunnar því hann
hefur ekki skirrst við að tefla á tæpasta
vað hvað varðar listsköpun og hefur
fyrir vikið verið kastað í grjótið og sætt
ofsóknum af hálfu stjórnvalda í Kína.
Á meðal umdeildra verka Weiweis
má nefna myndaröðina Study of Per­
spective þar sem Weiwei sýnir fingur­
inn hinum ýmsu stöðum sem tengjast
valdi, þar á meðal Torgi hins himn­
eska friðar í Peking, Hvíta húsinu í
Washington og San Marco­basilík­
unni í Feneyjum.
Fjöldi stuðningsmanna bæði í Kína
og á heimsvísu hefur ekki veitt Weiwei
skjól gagnvart kínverskum stjórnvöld­
um og ku hann hafa sætt svo miklum
barsmíðum í eitt skipti að hann þurfti
að gangast undir heilaskurðaðgerð.
Weiwei hefur þó ekki látið neinn
bilbug á sér finna og heldur ótrauð­
ur áfram. Í fyrra var hann settur í
stofufangelsi, sennilega til að koma í
veg fyrir að hann gæti sótt hóf í eigin
vinnustofu í Sjanghaí. Kínversk stjórn­
völd létu síðar jafna vinnustofu hans
við jörðu.
„Ég lifi í samfélagi þar sem tján­
ingarfrelsi fyrirfinnst ekki … ég er að
reyna að tengja list mína samfélaginu,
að skapa möguleika,“ sagði Ai Weiwei
í nýlegu viðtali við stofnanda TED,
Technology, Entertainment, Design,
Chris Anderson.
Úrkynjuð list
Sem fyrr segir búa listamenn í hin­
um vestræna heimi að mestu leyti
við frelsi í listsköpun sinni, en sú hef­
ur ekki ávallt verið raunin. Á þeim
ógnar tímum sem voru í Evrópu rétt
fyrir miðja 20. öldina fóru listamenn
af öllum toga ekki varhluta af ritskoð­
un og ýmsu þaðan af verra ef þeir voru
stjórnvöldum ekki fylgispakir.
Einn þeirra sem varð fyrir barðinu
á viðleitni Adolfs Hitler og skósveina
hans til að útrýma „úrkynjaðri list“ í
Þúsund ára ríkinu sem átti að verða
var Svisslendingurinn Paul Klee. Klee
hafði, þrátt fyrir svissneskan uppruna,
átt heima í Þýskalandi stærstan hluta
ævi sinnar. Hlutskipti listamanna í
sömu sporum og Paul var annaðhvort
að yfirgefa Þýskaland eða eyða ævinni
í „útlegð“ innanlands, hundsaðir og
einangraðir.
Paul Klee valdi fyrri kostinn og
flúði yfir til Sviss þar sem hann bjó
næstu sjö árin en nasistar notuð sautj­
án verka hans á sýningu á „úrkynjaðri
list“, þar sem þeir sýndu verk sem að
þeirra mati voru „spilling listar“.
Paul Klee svaraði þessari „listrænu
hreinsun“ Hitlers með því að skapa
list sem sýndi þá ómannúð sem ein­
kenndi stjórnarhætti nasista.
Rauðhræddir Bandaríkjamenn
Vissulega ríkti mikil ógnarstjórn í Evr­
ópu rétt fyrir miðbik síðustu aldar og
fórnarlömb hennar voru af öllum toga
og öllum stéttum. En þar sem um­
fjöllunarefni þessarar greinar er of­
sóttir listamenn þá er vert að bregða
sér vestur um haf, til Bandaríkjanna.
Breski leikarinn og kvikmyndagerð­
armaðurinn Charlie Chaplin sem
varð frægur og ódauðlegur í gervi lán­
lausa flækingsins með gullhjartað átti
ekki upp á pallborðið hjá bandarísk­
um stjórnvöldum sem börðust við
kommagrýluna á 4. og 5. áratug síð­
ustu aldar, líkt og Don Kíkóti slóst við
vindmyllur. Bandarísk stjórnvöld voru
á þeim tíma alveg „rauðhrædd“.
Í sjálfsævisögu sinni sagði Chaplin
að þó hann væri ekki kommúnisti þá
hefði hann viljað sýna þá auðsveipni
að ala á hatri í þeirra garð og eitthvað
fór sú afstaða hans fyrir brjóstið á
bandarískum stjórnvöldum.
Árið 1952 brá Chaplin sér af bæ
og fór til Lundúna til að vera við­
staddur frumsýningu einnar mynd­
ar sinnar. Bandarísk stjórnvöld not­
uðu tækifærið og gerðu honum ljóst
að við ramman reip yrði að draga fyrir
hann að snúa aftur; hann væri enginn
aufúsu gestur. Í kjölfarið lýsti Chaplin
því yfir að hann afsalaði sér búsetu­
rétti sínum í Bandaríkjunum vegna
„… óheilnæms andrúmslofts þar sem
spjótum væri beint gegn frjálslyndum
einstaklingum og þeir ofsóttir.“
Bandaríska þjóðin, í það minnsta
Hollywood, var reiðubúin að fyrirgefa
Chaplin fornar syndir árið 1972 þeg­
ar hann fékk Óskarsverðlaun og var
hylltur með tólf mínútna lófataki.
„Hræktu á sál mína“
Mörgum árum eftir að Chaplin lenti
upp á kant við bandarísk stjórnvöld
barðist kollega hans við stjórnvöld í
Sovétríkjunum, aðsetri kommagrýl­
unnar sem Bandaríkjamenn óttuðust
meira en pláguna miklu um miðja 20.
öldina og gott betur.
Víkur nú sögunni til ársins 1980
en þá var sovéski leikstjórinn And­
rei Tarkovsky á Ítalíu vegna vinnu við
kvikmyndina Nostalghia. Síðan lá leið
hans til Bretlands og Svíþjóðar og að
honum hvarflaði að yfirgefa Sovét­
ríkin fyrir fullt og fast, en sonur hans
og eiginkona voru föst þar svo hann
féll frá þeirri hugmynd og snéri heim.
Hann snéri aftur til Ítalíu 1982 og lét
þá slag standa og snéri baki við Sovét­
ríkjunum. Stjórnvöld í Sovétríkjunum
höfðu „hrækt“ á sál hans, sagði Tar­
kovsky 1984, og var fyrirmunað, að
eigin sögn, að skilja hví hann sætti
ofsóknum af þeirra hálfu. Þarlend
stjórnvöld höfðu aðeins leyft honum
að gera sex kvikmyndir í fullri lengd
á 25 árum og var gerður góður róm­
ur að þeim myndum, í það minnsta
utan Sovétríkjanna, innan þeirra var
kannski undir hælinn lagt hve að­
gengilegar þær voru almenningi.
Samkvæmt því sem blaðamaður
tímaritsins Time skrifaði árið 1986
má teljast ljóst að Tarkovsky átti erf­
itt uppdráttar í Sovétríkjunum, svo
ekki sé sterkara að orði kveðið: „Stór­
myndin Andrei Rublev, sem var klár­
uð 1966, var ekki gefin út í Sovétríkj­
unum fyrr en 1971; Solaris (1972),
byggð á skáldsögu Stanislaws Lem,
leið fyrir ritskoðun hins opinbera; hin
yndislega torræða Mirror (1978) og
Stalker (1979) innsigluðu örlög Tar­
kovskys sem kvikmyndagerðarmanns
á útleið.“ Andrei Tarkovsky andaðist
29. desember árið 1986 í París.
Fullkomið andartak
Bandaríska ljósmyndaranum Robert
Mapplethorpe tókst heldur betur að
hrista upp í menningar­ og listaelít­
unni í Bandaríkjunum árið 1989. Þá
stóð til að setja upp sýningu hans The
Perfect Moment, Hið fullkomna and­
artak, í Corcoran­galleríinu í Washing­
ton D.C. Meðal mynda sem sýna átti
voru klassísk portrett og blómastúdíur
og allt gott og blessað hvað þær varð­
aði. En einnig var um að ræða einstak­
lega grafískar ljósmyndir sem voru af
toga sem ekki öllum hugn uðust – af
hommum og sadómasó kískum til­
burðum. Sýningin hafði þá þegar ver­
ið sett upp í Fíladelfíu og Chicago án
þess að þyrla upp moldviðri, enda
höfðu hinar djörfu ljósmyndir verið
settar í sérstakt rými sem laut aldurs­
takmarki.
Í kjölfar þess að repúblikan­
inn Jesse Helms, þingmaður
Norður­Karó línu, safnaði liði kollega
sinna sem lýstu yfir vanþóknun sinni
og reiði dró Corcoran­galleríið í land
og hætti við fyrirhugaða sýningu.
Í reynd sætti Mapplethorpe ekki
neinum ofsóknum og og hafði látist
úr eyðni þegar málið náði suðupunkti,
Listin og
ofsóknirnar
n Listamenn og list þeirra hefur löngum valdið
deilum n Hvað list varðar sýnist sitt hverjum
n Víða um lönd hafa stjórnvöld haft horn í síðu
ódælla listamanna n Gagnrýni á stjórnvöld og
stjórnarhætti sem ekki þola skoðun er víða ekki
vinsælt umfjöllunarefni n Kreddur og pólitík
eru gjarna ástæða ofsókna í garð listamanna
Þeir eru án efa mun fleiri listamennirnir sem hafa verið og eru ofsóttir vegna listar sinnar.
Í greininni er drepið á Svisslendingnum Paul Klee sem var búsettur í Þýskalandi þegar
nasistar komust til valda og sá sér þann kost vænstan að yfirgefa landið.
Árin 1933 til 1941 flúði hátt í hálf milljón gyðinga Þýskaland og leitaði hælis í öðrum
löndum. Á meðal þeirra var mikill fjöldi listamanna; ljósmyndarinn Lotte Jacobi, mynd-
höggvarinn Benno Elkan, málarinn Ludwig Meidner og fleiri.
Fjölda listamanna sem þá þegar hafði getið sér gott orð á alþjóðavettvangi var
bjargað af Bandaríkjamanninum Varian Fry, en talið er að hann hafi forðað yfir 1.300
listamönnum frá hræðilegum örlögum.
Eflaust eru áhöld um hvort list þessara listamanna hafi verið ástæða ofsókna þýskra
stjórnvalda enda var það ekki líklegt til langrar og farsællar ævi að vera gyðingur í
Evrópu þessara tíma.
Samkvæmt umfjöllun á heimasíðu stofnunar Leos Baeck, lbi.org, á einhver hluti
þeirra listamanna sem slapp með skrekkinn í ofsóknum nasista það sameiginlegt að
hafa sem flóttamenn þvælst land úr landi, átt í erfiðleikum með að sinna listsköpun af
einhverju öryggi eða tryggja sér rétt til dvalar í viðkomandi landi til einhvers tíma.
Í sumum tilfellum var engu líkara en þeir hefðu farið úr öskunni í eldinn því þó þeir
teldu sig hafa fundið vé, til dæmis í Frakklandi áður en Þjóðverjar hernámu landið, eða
Englandi, voru þeir gjarna litnir hornauga og var farið með þá líkt og óvinir væru og
höfðu það í besta falli örlítið betra en þeir sem lentu í einangrunarbúðum nasista.
Listamenn á tímum Þriðja ríkisins
Ólátabelgur og drykkjubolti Mörg verka Caravaggios fóru fyrir brjóstið á íhalds-
sömum klerkum Ítalíu í upphafi 16. aldar. TeiKninG OTTaViO LeOni
Paul Klee Svissnesk-þýski listamað-
urinn Paul Klee. List hans var metin
úrkynjuð af Adolf Hitler og fylgismönn-
um hans. Mynd WiKiMedia