Dagblaðið Vísir - DV - 20.04.2011, Blaðsíða 62

62 | Fókus 20.–26. apríl 2011 Páskablað
Í
pólitískum stormum sem geisuðu
á Íslandi á þriðja áratug 20. aldar
var nafn Hnífsdals rækilega inn-
greypt í huga landsmanna. Átök
um forystu í landsmálum stóðu á
milli borgaraflanna sem fylktu sér
að mestu um Íhaldsflokkinn og hins
vegar Framsóknarflokksins með Al-
þýðuflokkinn sem bandamann. Al-
þýðuflokkurinn og verkalýðshreyf-
ingin náðu fótfestu í kaupstöðunum
og stærstu bæjum sem helsti and-
stæðingur Íhaldsflokksins, en í sveit-
unum var Framsóknarflokkurinn
ráðandi meðal andstæðinga íhalds-
ins. Þannig varð til bandalag á milli
samvinnumanna og jafnaðarmanna
í landsmálum. Í kosningum til Al-
þingis sumarið 1927 varð Hnífsdalur
vettvangur dramatískra atburða sem
lengi voru til umræðu á landsvísu.
Allir vissu hvað „Hnífsdalsmálið“ var.
Alþingiskosningar fóru fram árið
1927. Í framboði fyrir Íhaldsflokkinn
var Jón Auðunn Jónsson, þingmað-
ur Norður-Ísafjarðarsýslu frá 1923,
en fyrir Alþýðuflokkinn var í fram-
boði Finnur Jónsson, póstmeistari á
Ísafirði og formaður Verkalýðsfélags-
ins Baldurs. Nokkur spenna var fyr-
ir kosningarnar, þó að Jón Auðunn
væri talinn öruggur um kjörið. Kosn-
ingaþátttaka var góð, alls kusu 1.088,
eða 75,7% af kjósendum á kjörskrá.
Úrslit kosninganna laugardaginn
9. júlí 1927 urðu þau að Jón Auðunn
hlaut afgerandi kosningu. Hann fékk
641 atkvæði, en Finnur, frambjóð-
andi Alþýðuflokksins, 392 atkvæði.
„Kosningahneykslið í Hnífsdal“
Þrír sjómenn úr Hnífsdal, Sumar-
liði Hjálmarsson, Kristinn Pétursson
og Halldór Kristjánsson lögðu fram
kæru hjá sýslumanninum á Ísafirði
að morgni dags 5. júlí 1927. Kvöld-
ið áður höfðu þeir farið til Hálfdáns
Hálfdánssonar, hreppstjóra Eyrar-
hrepps, til að kjósa, þar sem þeir ætl-
uðu að vera úti á sjó á kjördag. Þeim
segir svo frá í kæruskjalinu: „Hrepp-
stjóri afhenti okkur kjörgögnin, auð-
an seðil hvítan, blágrátt venjulegt
umslag, og fylgibréf sem við und-
irskrifuðum eiginhandarnöfnum
okkar eftir að þau höfðu verið út-
fyllt. Viðstaddur var hjá hreppstjóra
Eggert Halldórsson verslunarmaður,
skrifaði hann utan á ytri umslögin og
lokuðu þeir hreppstjóri umslögun-
um. Undirritaði Hálfdán fylgibréfin.
Skildum við atkvæðin eftir hjá hon-
um og horfðum á hann láta þau ofan
í skúffu. Læsti hann skúffunni, tók
lykilinn úr skránni og lét þess get-
ið, að þarna skyldu atkvæðin geymd
þangað til á kjördegi.“
Að því búnu kvöddu sjómenn-
irnir, en tveir þeirra sneru aftur sama
kvöld til hreppstjóra og fóru fram á
að fá kjörgögnin í sínar hendur, þar
sem þeim þótti tryggara að gæta
þeirra sjálfir. Hreppstjóri afhenti
þeim kjörgögnin. Þeir Sumarliði og
Kristinn opnuðu kjörseðlana í viður-
vist Ingimars Bjarnasonar, formanns
verkalýðsfélagsins, þetta sama kvöld.
Halldór gerði slíkt hið sama á Ísa-
firði daginn eftir í viðurvist Ingólfs
Jónssonar lögfræðings, Finns Jóns-
sonar frambjóðanda og Haraldar
Guðmundssonar, frambjóðanda á
Ísafirði. Í ljós kom að á öllum þremur
kjörseðlunum var nafn Jóns Auðuns
Jónssonar, en ekki Finns Jónssonar,
sem sjómennirnir þrír staðhæfðu
allir að þeir hefðu kosið.
Síðar sama dag bættist fjórða
málið við. Sigurður G. Sigurðsson,
sjómaður í Hnífsdal, sem kosið hafði
hjá hreppstjóranum sama dag og
hinir, lét opna sitt atkvæði í votta við-
urvist þegar hann komst á snoðir um
mál þremenninganna. Lýsti hann
því yfir að hann hefði kosið Finn, en
upp úr umslagi hans kom seðill með
nafni Jóns A. Jónssonar.
Rannsókn hefst
Oddur Gíslason sýslumaður hóf þeg-
ar rannsókn. Fór hann út í Hnífs-
dal þar sem hann yfirheyrði Hálf-
dán hreppstjóra og úrskurðaði hann
í gæsluvarðhald í framhaldi af því.
Áfram hélt hann rannsókninni og 10.
júlí var Eggert Halldórsson, tengda-
sonur Hálfdáns, einnig úrskurðað-
ur í varðhald. Eggert var viðstaddur
þegar sjómennirnir greiddu atkvæði
hjá Hálfdáni hreppstjóra í Búð. Þeir
Hálfdán og Eggert voru í varðhaldi til
22. júlí.
Í millitíðinni hafði dómsmála-
ráðuneytið skipað sérstakan rann-
sóknardómara í málið, Steindór
Gunnlaugsson, lögfræðing í Reykja-
vík, sem kom vestur 15. júlí. Hélt
hann rannsókn málsins áfram til
23. júlí og skilaði þá gögnum sín-
um til sýslumanns. Steindór kallaði
sjómennina til yfirheyrslu í Hnífs-
dal þann 19. júlí og setti þá alla fjóra
í varðhald að því loknu, en sleppti
þeim aftur eftir tvo sólarhringa. Þeg-
ar öllum föngum var sleppt úr haldi
22. júlí varð hljótt um málið af yfir-
valda hálfu um sinn.
Seðlarnir sendir Scotland Yard
Fregnin af kæru þremenninganna
um atkvæðasvindl breiddist út eins
og eldur í sinu um Ísafjörð og Hnífs-
dal þann 5. júlí og suður í höfuðstað-
inn, þar sem Héðinn Valdimarsson,
frambjóðandi Alþýðuflokksins, vitn-
aði til málsins á kjósendafundi um
kvöldið. Daginn eftir birtist á götum
Ísafjarðar fregnmiði frá Skutli þar
sem fyrirsögnin var: „Sprungið á kýl-
inu. Atkvæðum stolið og önnur föls-
uð í staðinn.“ Sama dag birti Alþýðu-
blaðið í Reykjavík frétt um málið og
birti fréttir af „Hnífsdalshneykslinu“
daglega fram að kosningunum 9. júlí
og áfram eftir kosningar.
Málgögn íhaldsmanna tóku ann-
an pól í hæðina. Vesturland brást
hart við 8. júlí, daginn fyrir kosning-
ar. Taldi málið áróðursbragð af hálfu
Alþýðuflokksins og benti lesendum
á með feitu letri: „Skiljið þið það, að
þessi ljóti leikur er ekki gerður vegna
Finns Jónssonar, heldur til þess að
sverta síra Sigurgeir Sigurðsson og
stuðningsmenn hans, og véla ykkur
til að kasta atkvæði ykkar á Harald
Guðmundsson?“
Morgunblaðið tók í sama streng,
en gerði ekki mikið úr málinu. Fyrir-
sögn inni í blaðinu 6. júlí er „Kosn-
ingafluga“ og þar segir: „Hver get-
ur sannað að kjósendurnir hafi ekki
skrifað nafn Jóns Auðuns, og þetta sje
annað en kosningahrekkur tilbúinn
fyrir Alþýðublaðið, til þess að tala um,
með gleiðletruðum fyrirsögnum.“
Þannig varð málið mjög pólitískt
strax frá upphafi. Alþýðuflokksmenn
töldu sök nokkuð augljósa hjá hrepp-
stjóranum og aðstoðarmanni hans.
Íhaldsmenn töldu málið allt hið tor-
tryggilegasta og engin leið að sjá hve-
nær seðlunum var breytt, ef þeim var
þá breytt. Morgunblaðið benti á að
rannsókn málsins hlyti að vera ein-
föld. „Seðlarnir með nöfnum Jóns A.
Jónssonar eru vitanlega til taks, þeir
bera óskeikul vitni í þessu máli með
rithöndinni sem á þeim er.“
Atkvæðaseðlarnir voru sendir til
rannsóknar hjá rithandarsérfræðingi
hjá Scotland Yard í London, sem gaf
það álit að Hálfdán hefði skrifað einn
seðilinn en Eggert hina þrjá. Þetta
álit varð samt ekki notað fyrir Hæsta-
rétti vegna formgalla.
Málið fyrir hæstarétt
Málið gegn Hálfdáni Hálfdánssyni,
hreppstjóra í Búð, og Eggert Hall-
dórssyni fór sem sagt alla leið til
Hæstaréttar. Fyrst fór fram ný og
rækilegri rannsókn, sem Jónas Jóns-
son frá Hriflu hratt af stað, eftir að
hann varð dómsmálaráðherra síðla
sumars 1927. Þá skipaði hann nýjan
rannsóknardómara, Halldór Kr. Júlí-
usson, sýslumann í Strandasýslu, til
að skoða málið aftur og ýmsa anga
þess sem fjölluðu um rannsókn á
atkvæðaseðlum sem borist höfðu í
Strandasýslu og öðrum sem lagð-
ir voru fram á Ísafirði, en atkvæðin
komu öll frá hreppstjóranum í Hnífs-
dal. Ábendingar um hugsanlega
fleiri fölsuð atkvæði höfðu komið
fram í júlírannsókninni.
Aftur voru þeir Hálfdán og Eggert
settir í varðhald frá 27. október til 10.
nóvember. Hálfdán á lögreglustöð-
inni á Ísafirði en Eggert í einangrun
á Sjúkrahúsinu á Ísafirði, þar sem
hann barðist við berklaveiki. Þeir
Hálfdán og Eggert neituðu staðfast-
lega allri sök í málinu, allt frá upp-
hafi.
Nokkur æsingur varð út af mála-
rekstri Halldórs rannsóknardómara.
Þannig var komið í veg fyrir að hann
tæki þá Hálfdán og Eggert til fanga
þann 15. október, með því að stuðn-
ingsmenn þeirra neituðu að aðstoða
við flutning þeirra.
Rannsóknardómarinn fór út í Vík
til að yfirheyra hreppstjóra Hóls-
hrepps, út af tveimur atkvæðum og
vildi fá tryggingu fyrir nærveru hans.
Þá lýtu menn undir forystu Péturs
Odssonar kaupmanns því yfir að
engin trygging yrði sett og að ekki
kæmi til greina að hreppstjórinn yrði
hnepptur í varðhald. Upp úr þessu
varð sérstakt dómsmál, þar sem Pét-
ur var að lokum dæmdur til sektar-
greiðslu.
Sekir um fölsun
Halldór Kr. Júlíusson skilaði rann-
sókn sinni til dómsmálayfirvalda í
árslok 1927. Hálfdán Hálfdánsson
og Eggert Halldórsson voru ákærðir
ásamt Hannesi Halldórssyni á Ísa-
firði fyrir atkvæðafölsun. Dómur í
héraði féll í aukarétti Reykjavíkur
8. mars 1929. Voru allir þrír dæmd-
ir, Hálfdán í átta mánaða „betrun-
arhússvinnu“, Eggert í sex mánaða
fangelsi og Hannes í þrjá mánuði.
Þótti sannað að ellefu atkvæði
hefðu verið fölsuð. Hæstiréttur kvað
upp sinn dóm 15. desember 1930
og þótti aðeins sannað að atkvæð-
in fjögur úr Hnífsdal væru fölsuð.
Hannes var sýknaður, en dómur yfir
Hálfdáni mildaður í sex mánuði og
Eggerti í þrjá mánuði.
Hnífsdalsmálið var mikið til
umræðu öll árin 1927–1931. Málið
var hápólitískt og notuðu jafnað-
armenn það óspart í áróðri sínum
gegn spilltu embættismannakerfi
íhaldsins og sama gerðu Jónas frá
Hriflu og framsóknarmenn. Á móti
komu ásakanir um samsæri og of-
sóknir kommúnista og rauðliða.
Málið sýnir bæði harðnandi átök í
stjórnmálum og óvönduð vinnu-
brögð í stjórnsýslu. Það er greinilega
gömul saga og ný. asgeir@dv.is
Atkvæðafölsunarmálið í Hnífsdal er frægt í íslenskri
pólitík og fylgdist þjóðin öll með framvindu mála.
Saga málsins er rakin í nýútkominni bók Sigurðar
Péturssonar sagnfræðings, Vindur í Seglum - Saga
verkalýðshreyfingar á Vestfjörðum. DV tók saman
úr bókinni sögu þessa fræga máls sem var á vörum
hvers manns á þriðja áratug síðustu aldar.
Fölsunarmálið í Hnífsdal
Frambjóðendurnir Jón Auðunn og Finnur, en atkvæðum greiddum Finni var skipt út og
þau fölsuð Jóni í vil.
Hnífsdalur Á þriðja
áratug síðustu aldar.