Dagblaðið Vísir - DV - 26.08.2011, Blaðsíða 44

S
tefán Snævarr, pró-
fessor í heimspeki
við Háskólann í Lille-
hammer í Noregi, er
einna þekktastur með-
al almennings hér á landi fyr-
ir snarpar, galsafengnar og
skemmtilega stílaðar grein-
ar sem hann hefur birt á net-
inu á liðnum árum. Prófess-
orinn heldur meðal annars úti
bloggi á vefsíðunni Eyjunni
þar sem hann gjarnan fer mik-
inn. Stefán hefur yfirleitt mjög
sterkar skoðanir á mönnum og
málefnum og er uppsigað við
ýmis legt, meðal annars margt í
bandarísku samfélagi. Afdrátt-
arleysi Stefáns og húmor gerir
að verkum að það getur verið
afar gaman að lesa skrif hans.
Áður en hann byrjaði að
skrifa á Eyjuna birti Stefán hug-
leiðingar sínar í öðrum miðl-
um, meðal annars á vefmiðl-
inum Kistunni. Þar birti hann
meðal annars eftirfarandi orð
um skoðanir sínar á versnandi
holdafari Íslendinga árið 2004,
í upphafi góðærisins sem tók
snöggan endi haustið 2008: „...
Íslendingar (fyrrverandi) eru
orðnir feitasta og ljótasta þjóð
Vestur-Evrópu. Aukin offita og
hreyfingarleysi getur vart leitt
til annars en versnandi heilsu-
fars. Það mun verða þjóðar-
búinu afar dýrkeypt [...] Sú var
tíðin að útlendir túr(grað)hest-
ar gerðu sér ferðir til Íslands
til að hitta fallegar íslenskar
stelpur. En svo ljótar eru hinar
ungu, akfeitu,  fölleitu og strý-
hærðu  pizzujussur samtím-
ans að slíkur túrismi hlýtur að
hverfa. Og hvaða ferðamaður
vill fara til lands sem er eins og
skrípamynd af plebbalegasta
hluta Bandaríkjanna?“
Frjálshyggjan krufin
Greina- og bloggskrif Stefáns í
íslenskum fjölmiðlum eru hins
vegar bara aukabúgrein hjá
honum. Stefán hefur skrifað
einar fimm bækur um heim-
speki, samtals átta ljóðabækur
og skáldverk og fjöldann allan
af greinum um heimspeki sem
birst hafa í innlendum og er-
lendum tímaritum. Stefán hef-
ur nú gefið út sína sjöttu bók um
heimspeki og heitir hún: Kredda
í kreppu: Frjálshyggjan og mót-
eitrið við henni.
Í inngangi bókarinnar segir
Stefán að hann hafi sett bókina
saman í október 2008, í miðju
íslenska efnahagshruninu, þar
sem hann hafi ekki getað sofið
og því afráðið að skrifa frá sér
áhyggjurnar. „Því skal engan
undra þótt bókin sé skrifuð með
mínu hjartablóði,“ segir Stefán
í innganginum og bætir því við
tilgangurinn með bókinni sé að
vara Íslendinga við „hugmynda-
fræði sem átti ekki eilítinn þátt
í hruni Íslands og kreppu Ís-
lands.“ Þessi hugmyndafræði
er frjálshyggjan sem Stefán
kallar sjöundu „plágu Íslands
og heimsins alls“. Frjálshyggja
þessi er einnig ættuð frá Banda-
ríkjunum, líkt og nýja íslensku
feitabollumenningin sem Stef-
án lýsti á svo grafískan hátt fyrir
nokkrum árum.
„Miðjan harða“
Út frá inngangi bókarinnar
gæti lesandinn því haldið að
hún fjallaði að beinu leyti um
bankahrunið – tengsl frjáls-
hyggjunnar og efnahagshruns-
ins – en svo er þó ekki á beinn
hátt nema að litlu leyti. Stefán
notast lítið við raunhæf dæmi
og staðreyndir um íslenska
efnahagshrunið til að rökstyðja
gagnrýni sína á frjálshyggjuna.
Ein af ástæðunum kann að
vera sú að Stefán þekkir þessa
umræðu um hrunið ekki mjög
vel. Þetta sést til dæmis þegar
Stefán vísar til þess að tíu al-
þingismenn hafi fengið meira
en hundrað milljónir króna að
láni í íslensku bönkunum á ár-
unum fyrir hrunið (bls. 219–
220) Í um helmingi þessara til-
fella var hins vegar um að ræða
lán til maka þingmannanna
en ekki lán sem þeir stofnuðu
til sjálfir, til að mynda eins og
var í tilfelli Þorgerðar Katrínar
Gunnarsdóttur. Uppsetning-
in á dæminu er því ekki alls
kostar rétt.
Bók Stefáns er fyrst og síð-
ast heimspekirit þar sem hann
reifar skoðanir ýmissa hugs-
uða um frjálshyggju, gagn-
rýnir þær, tekur söguleg dæmi
um birtingarmyndir þessarar
hugmyndafræði og setur svo
fram sínar eigin hugmyndir
sem hann kennir við „miðj-
una hörðu“ – hófsöm, öfga-
laus stjórnmálaheimspeki
sem gengur í einföldu máli út
á að blandað hagkerfi sé besta
stjórnarfyrirkomulagið og að
forðast beri öfgar eins og frjáls-
hyggju og sósíalisma. Kjörorð
Stefáns er: „Hvorki Marx né
Hayek!“ (bls. 27)
Bein tengsl efnis bókarinn-
ar við íslenska efnahagshrunið
eru því heldur lítil þó óbeinu
tengslin séu umtalsverð: Stefán
telur að hugmyndafræði frjáls-
hyggjunnar hafi átt stóran þátt
í íslenska efnahagshruninu og
að hans eigin hugmyndafræði
sem hann kennir við miðj-
una hörðu sé skynsamlegri.
Ef kreddum frjálshyggjunn-
ar hefði ekki verið trúað í eins
mikilli blindni á Íslandi á árun-
um fyrir hrunið, og viðteknar
skoðanir í samfélaginu hefðu
verið nær skoðunum Stefáns
sjálfs, hefði hrunið því varla
átt sér stað með þeim hætti
sem það gerði. Rit Stefáns er
því bæði ádeilurit – hann deilir
hart á frjálshyggju og einn-
ig sósíalisma – en býður les-
andanum einnig upp á annan
möguleika: Sína stjórnmála-
speki.
Andúð á formúlum
Ein af helstu forsendum Stef-
áns í bókinni er andúð hans á
formúluhugsun í stjórnmála-
heimspeki og siðfræði. Stefán
telur að frjálshyggjan sé upp-
full af slíkum kennisetningum
sem aðdáendur hennar trúa
og beita í blindni í einstökum
tilfellum án þess að velta fyrir
sér aðstæðum og beita dóm-
greind sinni. Það er þessi trú
á kreddur frjálshyggjunnar og
annarra öfgastefna sem Stef-
án vísar til með gagnrýnum
hætti í titli bókar sinnar. Í stað
þess að lifa eftir kennisetning-
um um heiminn sem við yfir-
færum á einstök tilfelli ættum
við frekar að beita dómgreind
okkar og skynsemi til að vega
og meta hvað okkur finnst um
þau tilfelli sem við skoðum
hverju sinni.
Að þessu leyti líkist sýn
Stefáns skoðunum svokallaðra
stakhyggjumanna í siðfræði
en þeir halda því fram að ekki
séu til „almennar reglur fyrir
siðferðilegu athæfi“ (bls. 36).
Þegar við stöndum frammi fyr-
ir siðferðilegum ákvörðunum
þurfum við því alltaf að nota
dómgreind okkar – ekki kenni-
setningar – til að ákveða hvaða
siðferðilegu skoðun við aðhyll-
umst. Frjálshyggjumenn eru
almennt séð ekki stakhyggju-
menn heldur lögmálshyggju-
menn sem byggja heimssýn
sína á lögmálum um frelsi ein-
staklingsins og ofurtrú á lög-
mál markaðarins.
Ein af þeim kreddum frjáls-
hyggjumanna sem Stefán
gagnrýnir er trú þeirra á að töl-
ur um hagvöxt séu eini mæli-
kvarðinn á lífskjör í samfélagi,
að þeir setji samasemmerki
á milli lífskjara og hagrænna
þátta og velti ekki fyrir sér öðr-
um atriðum eins og mennt-
unarstigi, aðgangi að mat og
heilbrigðisþjónustu (bls. 96).
Lögmálshyggja frjálshyggj-
unnar er því eitur í beinum
Stefáns.
Sem gagnrýni á dóm-
greindarhyggju Stefáns má
nefna þá gagnrýni að hún sé
andheimspekileg þar sem
Stefán geti alltaf sagt að dóm-
greind manna, ekki kennisetn-
ingar, eigi að ráða ákvarðana-
töku manna þegar þeir velta
fyrir sér siðferðilegum spurn-
ingum. Stefán beitir þessu
bragði alloft í bókinni (sjá til
dæmis bls. 303). Þannig get-
ur dómgreindarhyggja Stefáns
forðað honum frá því að beita
og sníða til skynsamlegar meg-
inreglur um siðferðismál, jafn-
vel þó þær kunni að blasa við.
Fræðilegt rit
Einhverjum lesendum bókar
Stefáns mun án efa þykja hún
full fræðileg, tyrfin og erfið af-
lestrar. Stefán vitnar í mik-
ið magn bóka og höfunda í
verkinu sem er nærri 340 síð-
ur að lengd. Miklu púðri er eytt
í að reifa hugmyndir ýmissa
fræðimanna um frjálshyggju
og gagnrýni á hana. Segja má
að bókin sé ekki skrifuð fyrir
hinn almenna lesanda heldur
miklu frekar fyrir fólk sem hef-
ur einhverja grunnþekkingu
á heimspeki og hagfræði auk
brennandi áhuga. Bók Stefáns
er því alls ekki aðgengileg. Einn
af göllum bókarinnar er þar af
leiðandi sá að ekki er atriðis-
orða- eða nafnaskrá í henni og
því er ekki hægt að fletta nöfn-
um einstaka fræðimanna upp
þegar leitað er í bókinni.
Á sama tíma má segja að
þeir sem hafa mikla þekkingu á
því efni sem Stefán fjallar um í
bókinni muni ekki finna margt
nýtt af nálinni í verkinu. Stef-
án er fyrst og fremst að endur-
segja inntakið í þekktum hug-
myndum á sviði heimspeki,
til að mynda eins og hjá John
Rawls, Roberts Nozick og Am-
artya Sen, og berja í brestina
sem hann telur sig sjá í hugs-
un þeirra eða taka undir með
þeim. Bókin er því eiginlega
heldur ekki skrifuð fyrir sér-
fræðinga á sviði heimspeki.
Nefna má að skrifaðar hafa ver-
ið nákvæmari og ítarlegri sam-
antektir um hugsun Rawls og
Nozick á íslensku, til að mynda
í bók Vilhjálms Árnasonar,
Farsælt líf, réttlátt samfélag.
Pennafimi Stefáns og óvæntar
athugasemdir lífga þó oft upp á
endursögn hans á kenningum
annarra og hefði lestur bókar-
innar án þess verið erfiðari í
fylgd með flestum öðrum en
honum.
Þörf byrjun
Bók Stefáns gefur ágætis, en
nokkuð grunnt, yfirlit yfir þá
gagnrýni sem heimspekingar
og hagfræðingar hafa sett
fram á frjálshyggju í gegnum
tíðina auk þess sem skoðan-
ir Stefáns sjálfs komast vel til
skila.
Helsti kostur bókarinnar
er sá að hún er tilraun til að
benda á þá bresti sem Stef-
án telur sig sjá í frjálshyggj-
unni og til hvers frjálshyggjan
getur leitt í reynd ef kenning-
um hennar er beitt í samfé-
laginu – sjá íslenska efnahags-
hrunið og alheimskreppuna
árið 2008. Beina tengingin
við hrunið er þó yfirleitt lát-
in liggja á milli hluta; Stefán
nefnir yfirleitt ekki dæmi úr
veruleikanum um hugsanleg
áhrif þessara kennisetninga
frjálshyggjunnar. Bókin er
fyrst og fremst abstrakt, fræði-
leg greining á heimspekihug-
myndum. Slíkt hefur hins veg-
ar ekki verið gert áður í bók á
Íslandi eftir efnahagshrunið
þar sem þær bækur um hrun-
ið sem gefnar hafa verið út
hafa ekki snúist um heimspeki
og hugmyndafræði heldur
verið sagnfræðilegs eðlis. Les-
andanum er eftirlátið að setja
þessar hugmyndir í samhengi
við raunveruleikann.
Tilraun Stefáns er því þörf
og góð þó fleiri beinar teng-
ingar við hrunið hefðu verið
vel þegnar, létt bókina og gert
hana aðgengilegri fyrir þá les-
endur sem ekki hafa mikla
þekkingu á hugmyndasögu og
heimspeki. Greining Stefán á
brestum frjálshyggjunnar get-
ur því tvímælalaust nýst við
frekari rannsóknir á birting-
armyndum frjálshyggjunnar
á Íslandi og tengslum hennar
við íslenska efnahagshrunið
og stendur undir sér sem hans
heimspekilega manifesto.
44 | Fókus 26.–28. ágúst 2011 Helgarblað
Kredda í kreppu:
Frjálshyggjan og
móteitrið við henni
Leikstjóri: Rupert Wyatt
Handrit: Rick Jaffa, Amanda Silver.
Leikarar: Andy Serkis, James
Franco, John Lithgow, Freida Pinto,
Brian Cox, Tom Felton.
105 mínútur
Bækur
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
Brestir frjáls-
hyggjunnar
Skemmtilegur penni Stefán Snævarr er oft og tíðum afar skemmtilegur og frumlegur penni. Í nýjustu bók sinni
gagnrýnir hann frjálshyggjuna sem hann telur vera eina af plágum Íslands. Mynd gunnAr gunnArSSon
„Ein af þeim
kreddum
frjálshyggjumanna
sem Stefán gagn-
rýnir er trú þeirra á að
tölur um hagvöxt séu
eini mælikvarðinn á
lífskjör í samfélagi.