Fréttatíminn - 16.10.2015, Side 36

Getum
lært margt
af sögunni
Þ að hefur alltaf blundað í mér áhugi á sögu hvalveiða við Ís-land,“ segir Smári Geirsson
sem hefur nú gefið út bók um stór-
hvalaveiðar við Ísland, frá landnámi
og þar til þær voru bannaðar árið
1915. „Þegar ég var lítill strákur í
Neskaupstað þótti mér afskaplega
spennandi að fara til Hellisfjarðar
og Mjóafjarðar þar sem hægt var
að sjá leifar hvalstöðva. Þetta þótti
mér mjög áhugavert og ég spurði
fólk mikið út í þetta, hvernig þetta
hefði nú verið í gamla daga. En ég
fékk ekki mörg svör því fólk vissi
ótrúlega lítið. Ég man líka þegar
ég kynntist hvalveiðimönnum sem
höfðu farið til Afríku að veiða og það
var nú ekki til að draga úr forvitn-
inni. Ég byrjaði því að kynna mér
þessa sögu fyrir mörgum áratugum
en hef verið að vinna að þessari bók
síðastliðin fimm ár,“ segir Smári.
Arnfirðingar voru lengi helstu
hvalveiðimenn Íslands
Í bókinni rekur Smári sögu veið-
anna og er meginumfjöllunin um
veiðar erlendra manna, komu
Baskanna, tilraunaveiðar Banda-
ríkjamanna, Hollendinga og Dana,
og um veiðar Norðmanna sem var
viðamesta tímabilið. Bókin fjallar
líka um daglegt líf fólks í hvalstöðv-
unum og lagði Smári mikla vinnu í
að finna persónulegar heimildir á
borð við bréfasöfn, endurminninga-
skrif, dagbækur og ljósmyndir, sem
síðari hluti bókarinnar byggir á.
„Íslendingar hafa veitt hval frá
upphafi byggðar í landinu. Það er
vitað að á þeim tíma sem Ísland
byggðist voru stundaðar hval-
veiðar við Noregsstrendur og þeir
hafa auðvitað flutt þekkinguna og
tæknina með sér þaðan. Helstu
heimildirnar um þessar veiðar eru
frá Vestfjörðum, þá aðallega úr Arn-
arfirði en Arnfirðingar voru lengi
álitnir mestu hvalaveiðimenn Ís-
lendinga. Baskar komu svo hingað
á 17. öld og settu upp hvalstöðvar,
voru mjög stórtækir og höfðu tölu-
verð samskipti við Íslendinga, eins
og basknesk/íslensk orðasöfn frá
þeim tíma eru vitnisburður um.
Vera Baskanna hér er þekkt, ekki
síst vegna víganna 1615. Minna
þekkt er þó vera Hollendinga hér,
en fornleifarannsóknir benda til
þess að Hollendingar hafi sett upp
hvalstöð á Strákatanga í Stein-
grímsfirði,“ segir Smári.
Norðmenn veiddu yfir 1300
hvali á einu ári
„Árið 1863 hefst svo nýtt tímabil,
þegar Bandaríkjamenn koma til
landsins. Bandaríkjamenn reistu
fyrstu vélvæddu hvalstöð í heimi á
Seyðisfirði eystra og stunduðu hér
tilraunaveiðar á reyðarhval, sem er
mun öflugri, sterkari og erfiðari við-
ureignar en sléttbakur og búrhvalur.
En ekki nóg með það heldur eru þeir
þannig gerðir að þegar þeir drepast
þá fljóta þeir ekki heldur sökkva.
Þannig að í þessar tilraunaveiðar
Bandaríkjamanna, og síðar Dana og
Hollendinga, þurfti miklu flóknari
og betri búnað en áður var notaður.“
„Viðamesta tímabilið í hvalveiði-
sögunni er norska tímabilið, sem
hefst 1883 og lýkur ekki fyrr en
Smári Geirsson þjóðfélagsfræðingur hefur frá því hann var
drengur í Neskaupstað haft brennandi áhuga á sögu hval-
veiða við Ísland. Fyrir fimm árum ákvað hann að leggjast í gerð
bókarinnar sem nú hefur litið dagsins ljós, Stórhvalaveiðar við
Ísland til 1915. Stór hluti bókarinnar byggir á dagbókum, sendi-
bréfum, ljósmyndum og öðrum persónulegum gögnum fólks
sem upplifði lífið við hvalstöðvarnar, sem voru alls 13 á landinu
þegar mest var. Smári segir margt hægt af læra af sögunni og
gaman sé að bera heitar umræður um bann við hvalveiðum
árið 1913 við umræður dagsins í dag.
hvalveiðar eru bannaðar árið 1915.
Fyrsta norska hvalstöðin er reist í
Álftafirði við Ísafjarðardjúp en þær
urðu alls átta fyrir vestan þegar þær
voru flestar og fimm fyrir austan.
Þetta hafði gríðarleg áhrif því þarna
sáu menn vélvædda framleiðslustarf-
semi í fyrsta sinn. Þegar umsvifin
voru hvað mest voru héðan gerðir út
32 hvalveiðibátar og mesta veiðiárið,
árið 1902, þá voru veiddir yfir 1300
hvalir við landið. Þetta skipti gríðar-
lega miklu máli fyrir íslenskt sam-
félag en það var auðvitað umdeilt í
samfélaginu hvernig ætti að skatt-
leggja þessa starfsemi,“ segir Smári.
Heitar umræður um bann við
hvalveiðum
Undanfari þess að hvalveiðar voru
bannaðar við Ísland voru mjög heit-
ar umræður sem Smári segir líkar
þeim sem eigi sér stað í dag þó þær
fari auðvitað fram á allt öðrum for-
sendum. Lögin um hvalveiðibannið
voru samþykkt á Alþingi árið 1913,
fyrst og fremst á forsendum hval-
rekstrarkenningarinnar. „Menn
trúðu því að hvalurinn gegndi því
hlutverki að reka torfufisk upp að
landinu og inn í flóa og firði. Hér
var auðvitað mest talað um síld og
menn vissu það að síldinni fylgdi
þorskurinn. Þannig að forsendur
fyrir því að menn gætu veitt síld og
þorsk á innfjarðamiðum var sú að
hvalir væru til staðar til að reka síld-
ina að landinu.
Átrúnaðurinn á þessa kenningu
var mjög sterkur og þegar upp kom
aflabrestur þá var hvalveiðimönn-
unum kennt um. Hér voru samt líka
menn, eins og fiskifræðingurinn
Bjarni Sæmundsson, sem höfnuðu
hvalrekstarkenningunni en þá voru
þeir dæmdir á móti og umræðurn-
ar voru mjög miklar og heitar. Við
getum lært svo mikið af sögunni
og þessari umræðu, sérstaklega ef
við berum hana saman við umræðu
nútímans, um það hvort það eigi að
sýna hvalinn í hafinu eða veiða hann
og nýta að einhverju leyti.“
Getur þetta tvennt farið saman?
„Já, ég held það nú. En þá verða
menn auðvitað að geta rætt saman
og skipulagt sig vel. Ég held að það
eigi að vera hægt ef menn láta af
allri ofsatrú í sambandi við þessi
mál, tilfinningarnar mega ekki
verða skynseminni yfirsterkari. Og
nú gera menn sér fullkomlega grein
fyrir því að allar veiðar þurfa að vera
sjálfbærar.“
Halla Harðardóttir
halla@frettatiminn.is
Smári Geirsson þjóðfélagsfræðingur segir margt hægt af læra af sögunni og gaman
sé að bera heitar umræður um bann við hvalveiðum árið 1913 við umræður dagsins
í dag.
www.odalsostar.is
GOUDA STERKUR
KRÖFTUGUR
Íslenskur Gouda-ostur hefur verið á boðstólum á
Íslandi frá árinu 1961. Fyrirmynd ostsins er hinn
frægi Gouda, frá samnefndum bæ í suðurhluta
Hollands. Gouda Sterkur er lageraður í sex
mánuði. Mjúkur, bragðmikill og þroskaður ostur
með skörpu bragði, sveppatónum, kryddkeimi
og langvarandi eftirbragði. Hentar við flest öll
tækifæri, hvort sem er á ostabakkann eða til að
setja punktinn yfir i-ið í matargerðinni.
36 viðtal Helgin 16.-18. október 2015
Vín drukkið í garðinum framan við
Framnes, íbúðarhús veiðistjóra hval-
stöðvarinnar í Dýrafirði í ágúst 1902.
Hannes Hafstein, sýslumaður og al-
þingismaður, er fremst til hægri með
hatt á höfði.
Málverk frá 17. öld sem sýnir hvalveiðar í norðurhöfum. Listamaðurinn er Hol-
lendingurinn Abraham Storck og virðist hann leggja áherslu á að gera aðstæður
hvalveiðimanna sem ævintýralegastar.
Hvalur skorinn á Vestfjörðum. Teikning
sem birtist í Illustreret Tidende.
Búrhvalur á flenisplani hvalstöðvarinn-
ar í Hamarsvík á vertíðinni 1906. Uppi
á hvalnum standa Mims, dóttir Bergs
veiðistjóra, og íslenskir vinir hennar
sem heita Gísli og Bjössi.