Úr þjóðarbúskapnum - 01.03.1956, Síða 24

ÚR ÞJÓÐARBÚSKAPNUM
laldir áriS 1311 og í fjórða sinn 1366. Hafði
þeim þá fækkað i 3926 síðan um 1100. Á næstu
öldum mun ýmsum slikum hagskýrslum hafa
verið safnað, en þær voru ekki birtar og hafa
því glatazt í skjalasöfnum landsstjórnarinnar.
Margt hafa menn að sjálfsögðu hugsað um
efnahagsmál á þeim öldum, enda tími fátæktar
og hörmunga. Iíeinur það t. d. fram í kveðskap
manna, svo sem dr. Björn Sigfússon háskóla-
bókavörður hefur bent á i ritgerð í Skírni
1947. Oddur sonur Þórðar á Strjúgi kvað t. d.
um Diðrik einokunarkaupmann í Húsavik i
byrjun 17. aldar:
Diðrik harðnar, dáð hrörnar,
drýgir okur, að þokar.
Vér látum. Hann hlýtur.
Hverfur mundr, skýzt stundum.
Kjör féllu, kaup hallast.
Kram spillist, fer illa.
Menn blindast, mát stendur,
magnast rán. Senn gránar.
Á síðari hluta 17. aldar eða milli 1670 og
1680 lét Þorleifur lögmaður Kortsson telja
landsmenn, og reyndist mannfjöldinn þá vera
um 50 000.
Árið 1702 voru þeir Árni Magnússon og Páll
Vidalín skipaðir i jarðamatsnefndina svo köll-
uðu. Sömdu þeir hina kunnu jarðabók sína,
og er í henni merkileg haglýsing á jörðum og
landbúnaði landsmanna. Að tilhlutan þeirra
var og unnið annað mikið afrek i skýrslugerð
ári síðar eða 1703. Var þá tekið allsherjar
manntal, þar sem getið var nafns, stöðu og
aldurs sérhvers manns. Er þetta manntal eitt
hið fyrsta sinnar tegundar i heiminum. Er þar
ómetanlegan fróðleik að finna, bæði hagsögu-
legan og menningarsögulegan. Reyndust lands-
menn þá vera 50 144.
Áhugi á þvi að safna almennum upplýsing-
um um hag landsins vaknar þó ekki, fyrr en
Jón Eiriksson vekur athygli bæði landsstjórn-
arinnar og þjóðarinnar sjálfrar á nauðsyn
slíkra skýrslna. Var hann sjálfur nákunnugur
högum landsins. Ritaði hann t. d. langan inn-
gang að ferðabók Olaviusar: En öconomisk
reyse igjennem Island, sem út kom 1780, og
auk þess margt i skýrslur sinar og bréf. Árið
1768 gaf hann út á dönsku útdrátt úr riti þvi,
sem Páll lögmaöur Vídalín hafði samið á
latinu um sögu og framfaramál íslands og
nefnt Deo, regi, patriae eða Guði, konungi og
fósturjörð. Er í þvi margvislegur fróðleikur
um hagsögu landsins, rætt um efnahagsvanda-
mál þess og settar fram úrbótatillögur.
Ritgerð Skúla Magnússonar um
„Sveita bóndann“
Það er mjög athyglisvert, að samtimis þeim
Quesnay og Adam Smith eru uppi á íslandi
tveir menn, sem rita á islenzku stórmerkar rit-
gerðir, sem tvímælalaust má telja til hagfræði
i nútimamerkingu orðsins. Á ég hér við þá
Skúla Magnússon landfógeta og Hannes biskup
Finsson. Má hiklaust telja þá fyrstu hagfræö-
inga íslendinga. í fjórða bindi lærdómslista-
félagsritanna 1784 birti Skúli Magnússon rit-
gerð, sem hann nefndi „Sveita bóndi“. Er þar
borin saman arðsemi ýmiss konar atvinnu-
rekstrar, reiknaður út framleiðslukostnaður og
rætt um verðlagsmál og peningagildi á þann
hátt, að enginn vafi er á því, að Skúli hefur
haft kynni af hinni nýju hagfræði hjá stór-
þjóðunum. í ritgerð þessari er i fyrsta skipti
á íslenzku rætt um efnahagsvandamál á hag-
fræðilegan hátt. Það er skemmtilegt að sjá,
hversu rika áherzlu Skúli Magnússon legg-
ur á ýmsa útreikninga á framleiðslukostn-
aði, sem eru að sumu leyti hliðstæðir þeim,
sem nú eru mest tiðkaðir hér á landi og þykja
ómissandi við hinar mikilverðustu ákvarðanir
i efnahagsmálum. Upphaf ritgerðarinnar er
þannig:
„Meðal þeirra verkefna, sem hið islenzka lær-
dómslistafélag æskir, að skráð yrði um sér i
lagi, er í þess öðru bindini fvrir árið 1781, ...
hið fjórða þetta, fyrst: nákvæm skýring sönn-
uð með óbilugum reikningi, um það, livort
sveitabóndanum sé þarfara og ábatasamara, að
sækja sjó í vertíðum en að hirða sina jarðyrkju,
og stunda bú sitt réttilega á meðan. Til að út-
skýra þetta greinilega þarf fyrst að álykta,
hvernig og upp á hvern grundvöll reikning
þennan gjöra skuli; það skilst mér vera eigi
eftir nú innfærðum reikningshætti i Courant;
hvar af aftur rís sú spurning:
Hvað mikið gildir hundrað, alin og fiski,
rétt reiknað til Courant? Þessi spurning er
mjög svo mikilvæg, á henni riða snart allir
íslands reikningar.“
22