Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 16

Náttúrufræðingurinn
80
eða hræ og deila síðan fengnum
með þeim. Takmarkaður tími er til
stefnu – úlfahjörð klárar skrokk af
fullorðnum hirti á nokkrum dögum
– svo hrafnarnir sæta færi að ná sér
í sem flesta bita og fela til neyslu
síðar. Eins og skaðarnir leitast þeir
við að búa einir að feng sínum (eða
hjón saman). Inn í samspilið kemur
áberandi goggunarröð innan hrafna-
hópsins, þar sem samskipti þjófs
og þjófsnautar ráðast af innbyrðis
stöðu þeirra. Í þessum samskiptum
virðast fuglarnir hugsa fram í tím-
ann og geta sér til um líkleg við-
brögð annarra hverju sinni.
Og það á ekki aðeins við um
viðbrögð annarra hrafna. Rándýr
sem deila með krumma fæðu hafa
í fullu tré við hann og færu létt með
að drepa hann. Hrafnarnir verða
því sérfróðir í að „lesa hug“ úlfa,
bjarna og annarra rándýra sem þeir
eru háðir. Oft má sjá unghrafna
„hrekkja“ rándýr eins og úlfa, svo
sem með því að gogga í dýrin aftan
frá. Með svona ögrunum læra fugl-
arnir hve langt þeir geta gengið í
samskiptum við þessa loðnu félaga
sína.
Greind og eðlishvöt
Mörg dýr bregðast við flóknum
aðstæðum með hátterni sem stjórn-
ast af erfðum og verður að mestu
séð fyrir. Má þar nefna geitunga,
sem frá því að þeir skríða úr púpu-
ham búa til pappír úr viði og móta
úr honum flókin, hólfuð bú. Aðrar
vespur nota leir við gerð bústaða
sem eru gerólíkir geitungabúum en
jafnflóknir og fastmótaðir að gerð.
Hunangsbýþernur gegna á um sex
vikna ævi misjöfnum bústörfum.
Ungþernur sinna heimilisstörfum,
svo sem að annast lirfur og vinna
hunang úr sykurlegi sem eldri bý
bera í bú. Svo tekur við stutt „her-
þjónusta“, varðstaða við op búsins
þar sem aðeins íbúum er hleypt inn,
en þeir þekkjast af lykt búsins. Að
lokum er svo útivinnan, þar sem
þernurnar fljúga um víðan völl og
sækja mat – sykurlög og frjóduft –
úr blómum.
Margt í fari fugla ræðst af erfðum,
þótt reynsla – og stundum rök-
hugsun – komi líka við sögu. Fyrr
hefur verið getið um hreiðurgerð,
en raunar er flest sem snertir eðlun
og umönnum unga verulega komið
undir erfðum. Margt í ratvísi far-
fugla er okkur enn hulið, en víða
blandast þar arfgeng eðlishvöt og
reynsla. Má þar nefna þegar þýskir
fuglafræðingar handsömuðu vorið
1944 nærri 900 grákrákur (Corvus
cornix) hjá frægri fuglarannsókna-
stöð í Rossitten í Austur-Prússlandi
(nú Rybachiy í Kalíníngrad), þar sem
fuglarnir voru á leið til varpstöðva
í Eystrasaltslöndum, Finnlandi eða
Rússlandi, merktu þá og fluttu með
járnbrautarlest allt að 1000 km leið
vestur á bóginn til staða í Norður-
Þýskalandi. Tuttugu merktar krákur,
líklega gamlar og reyndar, fundust
síðan á eðlilegu róli forfeðra sinna,
en 156 náðust mun vestar, í Svíþjóð
eða Danmörku, og höfðu flogið í
sömu átt og þeim var eðlilegt (8.
mynd).8
Mörgum dýrum nýtist meðfædd
eðlisávísun – stundum að viðbættri
áunninni þekkingu – betur en rök-
hugsun, sem vissulega getur verið
brigðul, eins og flestir menn kann-
ast við af eigin reynslu. Heinrich
og Bugnyar geta sér til að greind
hafi helst þróast hjá dýrum sem lifa
flóknu félagslífi við svo breytilegar
aðstæður að hvorki meðfædd hegð-
un né áunnin reynsla geti kallað
fram eðlileg andsvör við áreitum
daglegs lífs. Og þetta á einkar vel
við um hrafninn. Hann hefur þróast
við síbreytilegar aðstæður, þar sem
rökhugsun og útsjónarsemi koma
sér vel, oft í sambýli við rándýr sem
sjá honum fyrir fæðu eins og hér
hefur verið lýst.
Heim ild ir
Rösner, S. & Müller, T. 2005. Der Kolkrabe. (http://is.wikipedia.org/wiki/Hrafn, skoðað 12.12.08)1.
Heinrich, B. & Bugnyar T. 2007. Just how smart are ravens? Scientific American 296/4. 2.
46–53.
Attenborough, D. 1999. Lífshættir fugla. Skjaldborg.3.
Thorpe, W.H. (án ártals). Instinct. Modifiable action patterns. Encyclopædia Britannica.4.
Weir, A.A.S. & Kacelnik, A. 2006. A New Caledoninan crow (Corvus moneduloides) creatively 5.
re-designs tools by bending or unbending aluminium strips. Animal Cognition 9 (4). 317–334.
Dally, J. 2007. Don’t call me birdbrained. New Scientist 194/2609. 34–37.6.
Bull, J. & Farrand, Jr. J. 1977. The Audubon Society Field Guide to North American Birds. 7.
Alfred A. Knopf, Inc., New York.
Welty, J.C. & Baptista, L. 1988. The life of birds. Saunders College Publishing, New York. 4. útg.8.
Um höfundinn
Örnólfur Thorlacius (f. 1931) lauk fil.kand.-prófi í líffræði og efnafræði frá
Háskólanum í Lundi í Svíþjóð 1958. Hann var kennari við Menntaskólann í
Reykjavík 1960–1967, Menntaskólann við Hamrahlíð 1967–1980 og rektor þess
skóla 1980–1995. Samhliða kennslustörfum hefur Örnólfur samið kennslu-
bækur og hann hafði um árabil umsjón með fræðsluþáttum um náttúrufræði
í útvarpi og sjónvarpi. Hann var um skeið ritstjóri Náttúrufræðingsins.
Póst- og netfang höfundar
Örnólfur Thorlacius
Hringbraut 50
107 Reykjavík
oth@internet.is
8. mynd. Þegar grákrákur á leið til varp-
stöðva voru fluttar 750 km leið frá Rossiten
í Austur-Prússlandi vestur til Flensborgar
héldu flestir fuglarnir óbreyttri stefnu á far-
flugi sínu og fóru að verpa í Danmörku og
Svíþjóð í stað Eystrasaltslanda, Finnlands
og Rússlands.10