Són - 01.01.2007, Síða 124

ÞORSTEINN ÞORSTEINSSON124
skilgreiningu sinni: Bandarísk-breska skáldið T.S. Eliot verður sam-
kvæmt henni expressjónisti og Halldór Kiljan Laxness á að hafa
innleitt expressjónisma í íslenskan skáldskap með ljóðlínunni „og
kýrnar leika við kvurn sinn fingur“.20 Um hið seinna er það að segja
að þar er að sjálfsögðu ekki neinn expressjónismi á ferð heldur eitt
helsta höfundareinkenni Halldórs alla tíð: leikurinn, leikur að orðum,
leikur að hugmyndum. Og sú niðurstaða að Eliot hafi verið express-
jónisti kemur ugglaust mörgum spánskt fyrir sjónir, ekki einungis
enskumælandi bókmenntafræðingum heldur einnig hverjum þeim
sem eitthvað þekkir til bókmennta á ensku og þýsku. En ályktun sína
dregur Örn væntanlega af því að frá því um 1920 er yfirleitt ekki
óslitin samfella í ljóðum Eliots heldur er framvindan rofin. Og það
kemur heim við formúluna: ósamræmi milli lína eða málsgreina =
expressjónismi. En expressjónisminn var ekki einfalt formsatriði,
áþekkt rími, sem hægt er að greina hvar sem er í skáldskap. Í ljóðlist
á ensku, sem var tiltölulega sjálfstæð þó nokkurra áhrifa gætti frá
frönskum 19. aldar skáldum, gerðist það hinsvegar um 1920 að Ezra
Pound og T.S. Eliot tóku að beita þeirri skáldskaparaðferð að raða
upp brotum, tiltölulega sjálfstæðum ljóðbútum án beinna tenginga.
Aðferðin varð víðkunn eftir útkomu Eyðilandsins 1922 og síðan hefur
hún verið eitt megineinkenni ljóða á ensku. Hún er ekki tilkomin
fyrir áhrif frá expressjónismanum í Þýskalandi eða því fyrirbæri hans
sem Þjóðverjar kalla ‚raðstíl‘ (Reihungsstil ). Hinsvegar hefur verið bent
á skyldleika hennar við klippitækni og skeytingu (collage, montage), að-
ferðir sem farið var að nota í myndlist og kvikmyndagerð og hafa sett
mikinn svip á nútímalistir.
Örn beitir formúlum sínum á ljóð Halldórs Kiljans Laxness – til að
kanna „hvort þar megi aðgreina t.d. expressjónisma og súrrealisma
samkvæmt framantöldum greinarmun“ – og kemst að þeirri
niðurstöðu að ljóð hans beri „eindreginn svip af expressjónisma, fyrst
1922, en einkum frá 1925 að telja“, og þegar litið sé á nokkur elstu
ljóð Halldórs, „þá virðist líklegt að hann hafi lært að yrkja af þýskum
expressjónistum“.21 Þetta er vægast sagt hæpið. Áþekk ljóðbygging
kemur fyrir víða um þetta leyti og um áhrif frá þýskum expressjón-
istum höfum við engan vitnisburð frá Halldóri sjálfum svo mér sé
kunnugt. Mun nærtækara er að mínu áliti að leita fyrirmynda um
20 Örn Ólafsson (2005b:139 („[ljóð] T.S. Eliots, sem eru af tagi expressjónisma“);
2005a („[HKL] innleiddi expressjónisma í íslenska ljóðagerð um 1922 …“).
21 Örn Ólafsson (1992:57, 74 og 53).