Gerðir kirkjuþings - 2001, Side 63

7. kafli. Hjáleigur og nýbýli prestssetursjarða.
Hjáleiga er smábýli eða leiguland, sem var leigt út frá annarri jörð og gat síðar
orðið lögbýli. Hjáleigur voru fyrrum leigðar bændum með svipuðum skilmálum og
aðrar leigujarðir. Hjáleiga hafði jafnan beit úr óskiptri heimajörð og var því háð henni
um margt, þótt yfirleitt væri hún með sínar slægjur út af fyrir sig. Hjáleigan var
jafnan tengd heimajörð og gekk kaupum og sölum með henni.
Nýbýli tóku nokkurn veginn við stöðu hjáleiga og voru stofnsett með
sérstökum lögum, nr. 26/1957 með heimild til ráðherra um að taka leigunámi hluta
jarðar og byggja á erfðaleigu eins og áður er getið á bls. 6. Þar sagði að skipta mætti
prestssetursjörð í tvö eða fleiri býli og ættu afgjöld að renna til hlutaðeigandi prests,
þar til næðist ffam mat á heimatekjum presta.
Síðari lög um sama efni nr. 75/1962 eru í samræmi við lögin frá 1957 en í 7.
kafla laganna er fjallað um sérstaka stjómsýslu tengdri nýbýlastjórn og
landnámsstjóra. Viðfangsefnið var að veita fleiri atvinnutækifæri til sveita, fjölga
ábýlisjörðum, auka ræktun jarða og ná fram betri hagræðingu við aukna
landbúnaðarframleiðslu, eins og þá var talið best. Offast var stofnað til þessara nýbýla
með leigusamningum, sem gefa ábúendum ákveðinn rétt skv. jarðalögum. Þessar
nýbýlastofnanir urðu oftast til, þegar jarðarpartar voru leigðir út frá ríkisjörðum, en
landbúnaðarráðuneytið og nýbýlastjórn gerði þá ekki almennt mikinn mun á
ríkisjörðum og kirkjujörðum. Þó var oftast aflað heimilda hjá biskupi og viðkomandi
sóknarpresti til stofnunar nýbýla úr landi prestssetursjarða.
Hjáleigur og nýbýli eru stofnuð á núverandiprestssetrum og eru hlutiþeirra
ogfylgja þeint áfram. Þessi ábýli á prestssetursjörðum frá 1907, sem hafa ekki verið
seld, hljóta að fá samsvarandi eignameóferð og gert var með
kirkjujarðasamkomulaginu. Ríkissjóður fái hjáleigur og nýbýli, sem eru í ábúð með
framleiðslurétti, gegn ákveðinni fjárhagsskuldbindingu.
Eftir undirritun kirkjujarðasamkomulagsins 10.1.1997 hafa nokkrar hjáleigur
prestssetra og nýbýli úr jörðum prestssetra verið seld, án þess að haft hafi verið
samráð við kirkjustjómina eða kirkjueignarnefnd/ prestssetranefnd. Slíkt er í andstöðu
við vinnureglu frá 9.11.1994, sem tveir ráðherrar staðfestu með undirritun og hlýtur
að ná til umræddrar sölumeðferðar.
Andvirðiþessara jaróahluta úr prestssetursjörðum á að greiða til
prestssetrasjóðs, ífyrningarsjóði viðkomandi prestssetra, með sambœrilegum hætti
og andvirði seldra kirkjujarða rann til kristnisjóðs þar til kirkjujarðasamkomulagið
ver gert.
8. kafli. ítök, hlunnindi og óbættar landspildur frá prestssetrum.
Itök kirkna og ítök prestssetra, sem tengjast viðkomandi heimakirkju og lýst
var samkvæmt fyrirmælum laga nr.l 13/1952, eru fyrir hendi í dag eftir því sem við á.
Fylgja þau prestssetrum eins og önnur hlunnindi, s.s. veiðiréttur, rekaréttur, æðarvarp,
vatnsréttur, réttur til malartöku ofl. Hér er sérstaklega vísað til fyrri hluta álitsgerðar
kirkjueignanefndar 1984, á bls. 126 -148 og 211 - 254, sem fjallar um ítök önnur en
veiðiítök og skógarítök. í þessari greinargerð er ekki talin þörf á að rekja þessi ítök til
viðkomandi prestssetra með öðrum hætti en með þessari tilvísun og upptalningu í fsk.
7, sem er þó ekki tæmandi.
Má í því sambandi t.d. nefna ítakalýsingu á bls. 226 í fyrrnefndu áliti
kirkjueignarnefndar, sem fjallar um ítök Ofanleitiskirkju í Vestmannaeyjum í 4 liðum,
sem lýst var hjá sýslumanni í Rangárvallasýslu. Þar er ekki sagt frá hlunnindum
59