Gerðir kirkjuþings - 2001, Síða 67

sækja eftir hinni fornu lagahefð. Prestssetur, sem enn eru kirkjulén eru hluti embættis
viðkomandi prests sem hefur sérstakar skyldur við prestssetrið og þá kirkju.
Eignir lénskirknanna fylgja prestssetrunum, eins og rakið er í álitsgerð
kirkjueignanefndar frá 1984, bls. 40 til 45 og bls. 111 til 123, en þar er fjallað um
eignarréttarstöðu lénskirkjunnar. Vísast um það til þeirrar umíjöllunar. Niðurstöður
Staðamála (Sáttargjörðin í Ögvaldsnesi í Noregi 1297) festu fyrirkomulag
lénskirknanna í það form sem verið hefur síðan. Þá færðust þeir staðir, sem kirkjan
átti að meirihluta, undir forræði biskups en prestarnir fengu eignirnar til forsjár sem
nokkurs konar sjálfseignarstofnanir sem þeir höfðu framfærslu sína af. Þar urðu til
kirkjulénin (benificia), sem um aldir stóðu að mestum hluta undir kirkjustarfi í
landinu. Þau voru óskerðanlegar eignasamsteypur með bundnu hlutverki.
Fjárhagur prestanna og prestssetranna fór saman um aldir. Þeir báru ábyrgð á
viðhaldi lénskirknanna og höfðu til þess tekjur embættisins. Þær voru auk arðs af
fasteignum ýmsir skattar og kvaðir, s.s. lausamannagjald og offur, ásamt lambsfóðri
og skyldudagsverki þeirra sem voru fyrir innan skiptitíund. Þetta voru sóknartekjur
allt til þess er þær voru settar í annan farveg með lögum nr. 40/1909.1 7. kafla
nefndarálits með frumvarpi því er varð að lögum nr. 40/1909 er rætt um þessi gjöld til
presta og kirkna og lagði nefndin til að tekið yrði upp ákveðið persónugjald í stað 12
tegunda af sköttum og 5 mismunandi niðurjöfnunargjöld. Þetta persónugjald skyldi
nema kr. 2.25 og skiptast þannig að til prestsins skyldi renna 1.50 og 75 aurar til
kirkjunnar. Sóknarnefnd átti að innheimta persónugjaldið og skila prestshlutanum til
prestslaunasjóðs og hélst svo allt til 1941, þegar prestagjaldið var lagt niður með
lögum nr. 72/1941.
Löggjöf um umsjón og fjárhag kirkna nr. 3/1880, 13/1882 og 22/1907 gerði
kleiff að færa hald bænda- og lénskirkna til safnaðanna, án þess að jarðir eða aðrir
fornir tekjustofnar þeim tengdir væru afhentir söfnuðunum til að tryggja byggingu og
viðhald kirkna. Þess í stað var ákveðið með lögum nr. 46/1907 að kirkjujarðirnar
stæðu á bak við laun presta, en kirkjujarðasamkomulagið 10. janúar 1997 framlengdi
þá skipan með eignaafhendingu á móti skuldbindingu ríkisins.
Til þess að bæta söfnuðum fjárskort til byggingar og viðhalds kirknanna var
sóknarnefndum heimilað með lögum nr. 40/1909, 7. gr. að leggja á sérstakt aukagjald
eftir niðurjöfnun til viðbótar við sóknargjöld. Ákvæði þetta var einnig í lögum nr.
36/1948. Þegar lög nr. 91/1987 um sóknargjöld ofl. voru undirbúin, þótti það óeðlilegt
að sóknarnefndir um allt land færu með þessum hætti með vald til að leggja á skatta,
sem Alþingi einu bæri. Var þessi heimild því numin úr gildi en söfnuðunum bætt þetta
úrræði í 2. kafla laganna um Jöfnunarsjóð sókna í 5. til 7. gr.
Þannig má halda því fram að lagaákvæðin um hlutverk jöfnunarsjóðsins standi
á grunni eigna lénskirknanna. Nauðsynlegt er að tryggja þetta með tvíhliða
samkomulagi milli ríkis og Þjóðkirkju.
Laun presta stóðu undir rekstri prestssetranna ef á þurfti að halda eftir að þau
komu í staðinn fyrir lénstekjurnar fornu. Því var stofnaður prestlaunasjóður með
lögum 46/1907 til samtryggingar og jöfnunar milli presta. Hann var jöfnunarsjóður
með þeim hætti að ef tekjur presta af jörðunum yrðu umfram launin, ættu
umframlaunin að renna í prestlaunasjóðinn ásamt vöxtum af inneign í
kirkjujarðasjóði, en ef þau næðu ekki viðmiðun átti prestlaunasjóðurinn að bæta upp
launin. Þá voru einnig sett sérstök lög um laun prófasta nr. 47/1907 og ellistyrk presta
og eftirlaun nr. 48/1907, sem byggðu á sama grunni.
Með lögum nr. 98/1933 var stofnaður sérstakur prestakallasjóður þar sem var
ákveðið að ef prestakall stæði óveitt, skyldu þau laun sem spöruðust renna í sjóðinn.
Sjóðurinn var á ábyrgð Kirkjuráðs, sem átti að veita úr sjóðnum til kirkjulegrar
starfsemi.
63