Málfregnir - 01.12.1999, Blaðsíða 7

sinna þótt sumum íslendingum myndi þykja
lítið til koma hreinleika dönskunnar og
sænskunnar. Það sem þeir hafa áhyggjur af
er það að enska ryðji sér til rúms í
samfélaginu þannig að það verði tvítyngt.
Margs konar starfsemi í þessum löndum fer
fram á ensku og menntastofnanir nota ensku
í auknum mæli.
Það er ekki nóg að vísa til skýrra marka
um formgerð málsins og jafnvel fegurð,
heldur verður að huga að stöðu tungunnar í
daglegu lífi, notkun hennar á sviðum mann-
lífsins, jafnvel þarf að huga að lagalegri
stöðu hennar. Við getum sett saman enda-
lausan forða snjallra nýyrða og gert tunguna
þannig færa um að fjalla um nýjustu tækni
og vísindi. En þessi orðasmíð er unnin fyrir
gýg ef íslenska verður ekki notuð nema af
einhverjum sérvitringum.
Hvað er menntun?
Þegar ég fór að huga að því hvað hægt væri
að segja um menntun hugkvæmdist mér að
vitna til míns gamla skólameistara, Þórarins
Bjömssonar: „Þekkingunni þarf að fylgja
siðferðilegur þroski, til þess að úr verði
sönn menntun. Þekking sem menn afla sér
til að selja öðrum er ekki sönn menntun.“
„Menning hvílir ekki á því sem mönnum er
veitt,“ hefur hann eftir Saint-Exupéry, „heldur
á því sem af þeim er krafist." „Kraftar og
hæfileikar eru nægir til,“ segir hann, „en
þeir sofa of oft. íslenska á að vera okkur leið
til uppeldis ... Um leið og þess er „krafist"
af íslenskri skólaæsku, og hún krefst þess af
sjálfri sér að rækta íslenska tungu, fer vel“
(Rœtur og vœngir II, bls. 224, 258).
Ég skil Þórarin sem á sínum tíma var tal-
inn meðal mestu skólamanna þessa lands -
og oft var vitnað til orða hans - svo sem
hann hafi litið svo á sem menntun væri góð
í sjálfri sér, hún væri mannbætandi og gæfi
lífsfyllingu. Hún stuðlaði að betra mannlífi
og hún gerði þá sem það vildu að meiri og
betri mönnum og þar með Islendinga að meiri
og betri Islendingum í einhverjum skilningi.
Matthías Johannessen, nýbakaður verð-
launahafi Jónasar Hallgrímssonar, hafði það
eftir Jónasi að hann hefði sagt: „Að vera Is-
lendingur er mér allt.“ Vera má að einhverj-
um þyki þetta óljóst orðalag og kannski
erfitt að meta hvað sé að vera góður íslend-
ingur. Það er ekki víst að gæðastaðlar nú-
tímans dugi á svoleiðis nokkuð.
En hvemig er menntun skilgreind nú? Þótt
enn verði ég að hafa fyrirvara um vanþekk-
ingu mína sýnist mér að mælikvarðamir hafi
breyst og allt í átt til nytsemdarsjónarmiða.
I almennum hluta aðalnámskrár fyrir gmnn-
skóla segir: „Almenn menntun er ein megin-
stoð lýðræðis. Hún er undirstaða menningar
og almennrar velferðar. Almenn menntun á
að efla gagnrýna, sjálfstæða hugsun hjá ein-
staklingum og hæfileika til þess að bregðast
við nýjum aðstæðum. I síbreytilegu um-
hverfi samtímans reynir á hæfni til þess að
bregðast við nýjum aðstæðum, takast á við
og tileinka sér nýjungar og framfarir á öllum
sviðum. I grunnskólum ber að efla með
nemendum sjálfstraust og heilbrigðan metn-
að ... Þeir [þ.e. nemendur] þurfa að geta
látið skoðanir sínar í ljós, vera óhræddir við
breytingar og geta borið ábyrgð á gerðum
sínurn" (bls. 15). „Almenn menntun á að
styrkja einstaklinga til þess að átta sig á
eigin stöðu í samfélaginu og að geta tengt
þekkingu og fæmi við daglegt líf og um-
hverfi. Þessar skyldur skólans falla m.a.
undir hugtakið lífsleikni og miða að því, í
samvinnu við heimilin, að búa nemendur
undir líf og starf í lýðræðislegu þjóðfélagi
og að dýpka skilning þeirra á samfélaginu
og hlutverki einstaklingsins í því. Þar má
nefna skilning á sögulegum forsendum sam-
félagsins, atvinnuháttum, menningu, nátt-
úru, fjölskylduábyrgð, fjármálaskyldum,
skyldum einstaklingsins og rétti hans. Undir
þetta falla einnig skyldur skólans til þess að
stuðla að forvömum gegn hvers konar vá
með fíknivörnum, slysavömum og umferð-
arfræðslu“ (bls. 16).
Orðalagið er almennt og markmiðin fróm
sem fyrr. En tónninn er annar en hjá Þórarni
Bjömssyni fyrir tæpum fjörutíu árum.
7