Málfregnir - 01.12.1999, Blaðsíða 40

þótt miklar breytingar hafi orðið á íslensku
þjóðfélagi sem rétt er að kalla þjóðfélags-
byltingu.
5
Á 100 árum hefur íslenskt þjóðfélag „ferð-
ast“ þúsund ár, ef svo má að orði komast.
Fyrir 100 árum var landið nýlenda undir
danskri stjóm. Borgmenning Evrópu hafði
ekki borist hingað en bændasamfélag fyrri
tíðar var enn einrátt. Verkmenning hafði
staðið í stað á flestum sviðum öldum saman,
fólksflótti var rnikill í kjölfar harðæra, fá-
tæktar og bjargarleysis og vantrú var á fram-
tíð landsins. Menntun þjóðarinnar var lítil,
skólar fáir og lítils megandi og heilsugæsla
langt að baki því sem var í nágrannalöndun-
um og einangrun landsins mikil. Er þess
stundum getið til sannindamerkis um ein-
angrun landsins á síðustu öld að fréttin af
dauða Friðriks VII, sem andaðist 15. nóv-
ember 1863, barst ekki til Islands fyrren með
verslunarskipi sem kom til Skagastrandar 27.
mars 1864 — hálfum fimmta mánuði eftir
dauða konungs. Mánuði síðar, 26. apríl 1864,
lagði séra Eiríkur Briem af stað frá Hjaltastað
í Skagafirði suður á land og þegar hann kom
í Borgarfjörð höfðu menn ekki frétt um
andlát konungs þar um slóðir.
Á 100 árum hefur íslenskt þjóðfélag
breyst úr einhæfu og einangruðu bænda-
þjóðfélagi í margskipt þjóðfélag á upplýs-
ingaröld í stöðugum tengslum við umheim-
inn. Menntun þjóðarinnar hefur stóraukist
og er nú engu minni en menntun nágranna-
þjóðanna. Verkmenning hefur breyst í
grundvallaratriðum eftir að iðnbyltingin hélt
innreið sína á íslandi tveimur öldum eftir að
hún hófst úti í Evrópu. Vísindastarf og
rannsóknir hafa stóreflst og verkkunnátta á
sjó og landi er orðin svipuð því sem er í
nágrannalöndunum. Heilsugæsla er ekki
síðri en annars staðar í Evrópu og barna-
dauði, sem fyrir rúmri öld var hæstur á
Islandi allra Evrópulanda, er nú lægstur í
heiminum. Islenskt þjóðfélag hefur því ferð-
ast þúsund ár á einni öld.
6
En þótt íslenskt samfélag hafi breyst meira
en önnur samfélög í Evrópu á þessari „öld
öfganna" hefur íslensk tunga breyst minna
en aðrar þjóðtungur í Evrópu. Til saman-
burðar mætti taka danskt samfélag sem
hefur breyst minna en íslenskt samfélag en
danska hins vegar breyst meira en aðrar
þjóðtungur, sennilega meira en nokkur önn-
ur tunga í Evrópu. Hvað veldur? Hvers
vegna hefur íslenska breyst minna en danska
þótt íslenskt þjóðfélag hafi breyst meira en
danskt, þótt kenningin segi að þessu eigi að
vera öfugt farið?
Það sem veldur miklu um þróun tungumáls
og styrk þess er viðhorf samfélagsins til
tungumálsins, afstaða málsamfélagsins til
tungunnar og samhengi í tungu og bókmennt-
um, lega landsins og gerð þjóðfélagsins.
Islenskt þjóðfélag hefur frá upphafi haft
sérstöðu meðal samfélaga í Evrópu. Orsak-
imar eru sögulegar, félagslegar og stjóm-
málalegar, efnahagslegar og menningar-
legar, landfræðilegar, mállegar og jafnvel
málsögulegar. Þá hefur sterk þjóðernis-
vitund einkennt Islendinga frá fyrstu tíð,
sem á sér eðlilegar orsakir, og þótt ekki sé í
tísku að gerast formælandi sterkrar þjóð-
ernisvitundar, og sums staðar talið jaðra við
glæpsamlegt athæfi, verður ekkert fram hjá
því komist að þjóðemisvitund - vitundin
um upphaf sitt - er ein sterkasta kennd í
hverjum manni. Þjóðemisvitund á að mín-
um dómi lítið skylt við þjóðernisstefnu
öfgasinna fyrr og síðar, þótt liinu sé ekki að
neita að öfgasinnar hafa notað þjóðernisvit-
und alþýðu manna sem eldivið í baráttu
sinni um áhrif, auð og völd.
Þjóðernisvitund Islendinga tengist frá
upphafi vitund um sérstakt tungumál og þarf
naumast að rekja þá sögu hér þótt ég freistist
til að nefna að það var skáld sem fyrst not-
aði orðið íslenskur, svo að vitað sé, en í
Austurfararvísum Sighvats Þórðarsonar frá
upphafi 11. aldar kemur orðið fyrst fyrir þar
sem hann segir (Olafs saga helga. Heims-
kringla. íslenzk fornrit XXVII, bls.140):
40